کردهای ازدی در ارمنستان

روزنامه­ ی «رِیا تازه»[v] ( به معنای راه نو)، که طولانی­ترین دوره انتشار را در میان روزنامه ­های کردی داشته است، سال ۱۹۳۲ در ارمنستان چاپ ­شد. اولین پخش رادیوی کردی نیز در اوایل دهه ­ی ۱۹۴۰۰ در ارمنستان آغاز به کار کرد که البته بعدها پخش این رادیو برای مدتی متوقف گردید، اما در سال ۱۹۵۵ دوباره از سرگرفته ­شد. همچنین نخستین باری که حروف رومی در نوشتار کردی بکارگرفته­ شد، و نیز گشایش اولین مدرسه­ ی کردی در ارمنستان بود.

کردشناسی[vi]، نخستین ­بار در سال ۱۹۶۲ در دانشگاه ایروان[vii]، تبدیل به حوزه­ای تحقیقاتی شد، حوزه­ای که توسط یک ارمنی کردشناس به نام  اُریِلی[viii] توسعه­ یافت. نیز اولین پروژه­ی عمده درباره­ ی موسیقی کردی، توسط کومیتاس وارادایت[ix]، موسیقی ­شناس و کشیش ارمنی در ارمنستان انجام شد. لذا همانطور که می­بینیم ارمنستان کشوری است که بسیاری از نخستین­های کرد در این کشور روی داده ­است.

بحران هویت:

کردهای ازدی ارمنستان با بحران هویتی جدی در ارتباط با قومیت، دین و زبان و از همه مهمتر مساله کرد بودن خویش دست و پنجه نرم کرده ­اند. این مشکل بویژه زمانی تشدید شد که برخی از کردهای اِزدی اعلام کردند که دارای قومیتی متفاوت از قومیت کردها هستند. ازدی­ها از نظر دینی، از غالب کردها متفاوت بوده و  پیرو دین اِزدی هستند، و اکنون به لحاظ قومیتی نیز از آنها جدا شده­ اند. لذا، این سوال به پرسشی عاجل تبدیل گردید که آیا کردهای قفقاز کرد هستند یا دارای ملیتی متفاوتند؟ اگر کرد هستند، چگونه است که شماری از آن­ها در سال­های اخیر به لحاظ تاریخی، دینی و نژادی از کردها جدا شده­اند؟ و اگر در اساس خود را کرد قلمداد نمی­کنند، پس چگونه ­است که چنین نقش مهمی را در حفظ و ارتقای فرهنگ کرد بازی ­کرده­اند؟

پرسش دیگری که به همان اندازه مهم است، این پرسش است که چرا برخی از ارمنیها که به دوستی و نزدیکی­شان با کردها شهره ­اند، مخالف ایده ­ی کرد نبودن ازدی­ها[ی ارمنستان] هستند؟

در سرشماری­هایی که در دوران اتحاد جماهیر شوروی انجام می­شد، از اِزدی­ها چه در ارمنستان و چه در گرجستان، تحت عنوان کورد نام­ برده­ می­شدند، درحالیکه در سرشماری که جمهوری تازه تاسیس ارمنستان در سال ۲۰۰۱ انجام داد، تنها ۱۰۰۰نفر از  ۴۱هزار نفر اِزدی، خودشان را کرد معرفی ­کردند.

جمعیت اِزدی­ها در ارمنستان حدود ۴۱۰۰۰ نفر براورد می­شود که بیشتر آنها هنوز دارای زندگی روستایی بوده و وابسته به کشاورزی می­باشند. جمعیت ازدی­ها در ارمنستان روزبه­ روز کاهش می­یابد چراکه بسیاری از جوانان در جستجوی فرصت­های شغلی بهتر دست به مهاجرت می­زنند. عموما اولین مقصد این مهاجران در جستجوی کار، روسیه و در مراتب بعدی، کشورهای عضور اتحادیه­ ی اروپا می­باشد.

سازمان اصلی اِزدی­ها در ارمنستان مدعی است که اِزدی­ها به لحاظ قومیتی کرد نیستند، همچنین آنها زبان خود را کردی نمی­دانند. سازمان اِزدی­خانه[x]، که توسط فردی به نام عزیز آماره[xi]، معروف به عزیز تاموریان، رهبری می­شود روزنامه ­ای منتشر می­سازد که در آن استفاده از واژگان «کرد» یا «کردستان» را ممنوع ­کرده ­است. در قسمت بالایی روزنامه این نوشته نقش بسته ­است: « ملیت ما اِزدی، دینمان شرف­ الدین و زبانمان اِزدکی است».  آماره معتقد است که اِزدی­ها در اصل از هندوستان آمده­اند. قبایلی که پیش از تولید حضرت عیسی به عراق مهاجرت کرده و سپس در زمان عثمانی به ترکیه­ ی امروزی نقل مکان کرده و در نهایت به ارمنستان مهاجرت نموده­ اند. آماره در گفتگویی با من در ایروان اظهار داشت: « هیچ پیوندی میان کردها و اِزدی­ها وجود ندارد. ما به زبان اِزدی سخن می­گوییم، آنها به زبان کورمانجی[xii]. کردها نژادا متعلق به خاورمیانه ­اند درحالیکه که ریشه ­های ما به هند برمی­گردد. وقتی با کردها حرف ­می­زنیم، نه ما و نه آنها زبان یکدیگر را نمی­فهمیم».[xiii]

 اما من محق بودم که در استلال آماره تشکیک کنم، چراکه حداقل من و وی داشتیم به لهجه­ ی کورمانجی زبان کردی با هم گفتگو می­کردیم. با این­حال، نگرش سازمان اِزدی­خانه ، از دهه­ ی ۱۹۹۰ در میان اِزدی­های ارمنستان ترویج شده است.

درعین حال، بسیاری از آکادمیسن­ها و شرقشناسان غربی، با عقاید آماره مخالف بوده و عقاید وی را اسطوره­­ه ایی می­دانند که منطق­ زبانشناختی و انسان­شناختی را به مبارزه طلبیده ­است. و این مساله به گمان­ه ایی در رابطه با مقاصد آماره و شائبه ­های سیاسی مرتبط با آن دامن می­زند

فیلیپ کرین بروک[xiv]، که یکی از متخصصان برجسته­ی اروپایی در زمینه­ ی اِزدی­ها[xv]است، چنین بیان می­دارد که « اِزدی­ها کورد هستند و یکی از تیره­های اصلی کورد».

نِلیدا فوکارو[xvi]، تاریخ­دان ایتالیایی که در بریتانیا به کار تدریس مشغول است، می­گوید که ازدی­ها به هیچ گروه قومی دیگر، غیر از کردها تعلق ندارند: « اِزدی­ها کرد هستند، کردی سخن می­گویند و گویششان کورمانجی است».

واقعیت این است که پارلمان ارمنستان از سازمان اِزدی­خانه حمایت می­کند. نیز بسیاری از سیاستمداران ارمنی، از گروه آماره و نه گروه­هایی که اِزدی­ها را کرد می­دانند، حمایت می­نمایند. که این مساله خود به بحران هویت اِزدی­ها دامن زده است. حمایت سیاست­مداران از سازمان آماره، اغلب دلایل تاریخی دارد، که در این میان قتل­ عام ارمنی­ها توسط دولت عثمانی­ در اوایل قرن ۲۰ نقش مهمی دارد. بسیاری از کردهای ارمنستان می­گویند که به لحاظ تاریخی قسمت­هایی از کردستان، که در حال حاضر در ترکیه قراردارد، پیش از آن که به طور کامل، دارای جمعیت ارمنی بوده­است.

در سال ۲۰۰۲، پارلمان ارمنستان قانونی تصویب نمود که مطابق آن ازدی­ها بعنوان غیرکرد شناخته می­شوند؛ این درحالیست که در حقیقت ارمنی­های راست­گرا، نه تنها کردها، بلکه تمامی اقلیت­های حاضر در ارمنستان را با دیده­ ی تحقیر می­نگرند.

عامل عمده­ ی دیگر که در تشدید این بحران هویت نقش داشته است، کمبود ارتباط میان کردها در بخش­های مختلف با ازدی­های ارمنستان بوده است. روزنامه­ ی ریاتازه، که مهمترین نشریه­ ی کردی در ارمنستان است، هیچ حمایتی از طرف کردهای مناطق دیگر کردستان  دریافت نمی­دارد، درحالیکه روزنامه ­ی اِزدی­خانه، از طرف دولت ارمنستان مورد حمایت قرار می­گیرد و به صورت هفته­ نامه منتشر می­شود. همچنین نیمی از زمان پخش یک­ساعته رادیوی کردی ایروان به کسانی اختصاص داده می­شود که به ترویج ایده­ ی کرد نبودن اِزدی­ها مشغولند.

مشکل عمده­ ی دیگر، ضعف هویت کردی درمیان اِزدی­های ساکن شهرها، خصوصا ساکن پایتخت و دیگر شهرهای بزرگ است، که اهمیتی به این مساله نمی­دهند که کرد باشند یا اِزدی. همچنین بسیاری از کردهایی که بصورت اقلیت در روستاهای تحت سلطه ­ی ارمنی­های محفظه ­کار زندگی می­کنند، از آشکار نمودن هویت کردی خویش حذر دارند، تا همسایگان ارمنی خویش را تحریک نکنند.

نرخ بالای بیکاری و کمبود فرصت­های شغلی، دیگر عامل مهم تشدید مساله بحران هویت اِزدی­ها در ارمنستان است؛  البته مساله­ ی اشتغال اگرچه برای اکثر مردم ارمنستان مشکل عمده­ ای محسوب می­شود، اما این مساله مشکلاتی بسیار حادتری را برای اقلیت­هایی نظیر ازدی­ها به وچود آورده است.

مساله­ ی بیکاری به عامل مهمی در مهاجرت قشر جوان از روستاها به نواحی شهری بدل شده­­ است. برای مثال در روستای هاکو[xvii]، در بخش غربی ارمنستان، درحال حاضر تنها  ۱۶ خانواده باقی­مانده­­ اند، درحالیکه تا اوایل۱۹۹۰، بیش از ۱۰۰ خانواده در آنجا می­زیستند. مشکلات اقتصادی حتی سبب­ شده­است که برخی از اِزدی­ها به دین مسیحیت بگروند تا غذا و دیگر انواع مساعدت­ها را دریافت­ کنند. در روستای آماره، در شمال ایروان، حدود ۳۵% از جمعیت آن به مسیحیت انجیلی[xviii] گرویده­ اند. که این بیشتر به دلیل کمک­ هایی است که به خاطر تغییر دین از طرف گروه­های مسیونری غربی[xix] دریافت ­می­دارند.

هرچند سازمان­هایی چند وجود دارند که در راستای حفظ و ارتقای حقوق و فرهنگ کرد در ارمنستان تلاش می­کنند، اما این سازمان­ها اکثرا سازمان­های سیاسی هستند و یا اینکه خود نیز با مشکلات سخت اقتصادی درگیرند و در آستانه­ ی تعطیلی قرار دارند.

در نهایت باید تاکید کرد که تغییرات هویتی در میان اِزدی­ها در طول دوران تحولات عمیق و مشکلات جدی اقتصادی و سیاسی ظهور کرده است و این مساله نیاز به بررسی آکادمیک  همه­ جانبه­ تری دارد.

پی­نوشت­ها: