چند نکته ای در باب داوری در دوره ی دوم جشنواره ی شعر مولوی کرد و خود جشنواره
پیش از هر چیز لازم میدانم که به سهم خود از برگزارکنندگان جشنواره تشکر کنم و دست شان را به گرمی بفشارم. همه میدانیم که برگزاری جشنواره های ادبی کردی چه اندازه دشوار و مستلزم چه زحمات بی پایانی از همان آغاز حرکت و شکل گیری ایده ی برگزاری تا پایان آن یعنی اختتام جشنواره است. در این راه اگر اراده ای محکم و عشق به زبان و ادبیات کردی در میان نباشد، کار به جایی نخواهد رسید و این عشق همان چیزی بود که طی دو روز برگزاری جشنواره در برگزارکنندگان دیدیم. اینگونه است که برگزاری هر جشنواره ی ادبی در این دیار جای سپاس و قدردانی دارد فارغ از آنکه چه اندازه در هدفش که کمک به پیشبرد و ارتقاء ادبیات کردی است، موفق بوده باشد. اما همین نکته، یعنی کمک به پیشبرد و ارتقاء ادبیات کردی، همان چیزی است که تمام زحمات و دردسرها به خاطر آن به جان خریده می شود. پس برگزارکنندگان برای آنکه زحماتشان بیشتر به بار بنشیند، جا دارد که تمام هم و غم خود را معطوف همین امر کنند. از همین روست که بنده میخواهم تا آنجا که ادراک و دانشم یاری رسان است، به چند نکته ای در مورد یکی از جنبه های بحث برانگیز جشنواره یعنی داوری آن بپردازم و در عین حال در ارتباط با آن به برخی مسائل و جنبه های دیگر جشنواره هم اشاره کنم.
پیش از هر چیز باید به ترکیب هیئت داوران اشاره کنم که متشکل از پنج شاعر یا منتقد ادبیات بود. از این میان چهار داور از گویش سورانی و تنها یک داور از گویش کلهری بود. چهار داور سوران هم از دو جبهه ی کاملن مخالف بودند: دو تن از شاعران و طرفداران شعر “جیاواز” و دو تن دیگر از شاعران کلاسیک و بالطبع هوادار شعر کلاسیک. علی الفتی داور کلهر هم با آنکه خود هم در زمینه ی شعر کلاسیک و هم شعر مدرن طبع آزمایی کرده، بیشتر دل بسته و هوادار شعر مدرن است تا شعر کلاسیک. همین ترکیب گویای آن است که داوران به راحتی میتوانند نظرات و امتیازهایی را که هر جبهه به کتاب خاصی میدهد، خنثا کنند و در نتیجه هیچ اثری شاخص نشود. هیئت داوران در بیانیه شان هیچ کتابی از میان کتاب های پذیرفته شده در جشنواره را شایسته ی رتبه های اول و دوم ندانستند.
حال میتوان پرسید که همین خنثا و بی اثر کردن نظرات یکدیگر خود نمیتواند دلیل این رأی هیئت داوران باشد؟ بالطبع هر یک از جبهه های مخالف داوران به خاطر سلیقه ی خاص خود میتوانستند به کتاب هایی امتیاز دهند که جبهه ی مخالف به خاطر سلیقه ی متفاوت خود ممکن بود هیچ اعتنایی به آنها نکنند. اما در این مورد خاص شاید تقصیر متوجه داوران نباشد بلکه ریشه ی مشکل به یکی از اساسی ترین و مهمترین مشکلات جشنواره های ما برمیگردد و آن کلی بودن جشنواره هاست. اغلب جشنواره های کردی هیچ محدودیت موضوعی ندارند و همه نوع اثری را می پذیرند. به عنوان نمونه در جشنواره های شعر از شعر کلاسیک تا آوانگارد شرکت دارد و خوانده میشود. حال در جشنواره ای که جنبه ی رقابتی هم دارد و قرار است که شعرها داوری شود، تکلیف چیست؟ پیداست که برگزارکنندگان جایزه ی مولوی کرد راه حل را در آن دیده اند که هیئت داوران را هم از همین طیف گسترده انتخاب کرده و کنار هم بگذارند. نتیجه هم آن میشود که جبهه¬های مخالف داوران یا نظرات یکدیگر را خنثا و بی اثر کرده یا یک گروه به رغم میل خود تا حدی به نظرات گروه دیگر تن دهد که طبق نتایج اعلام شده از سوی هیئت داوران میتوان گفت که هر دو اتفاق با هم افتاده است! وگرنه عجیب نیست که از ۱۷ کتاب پذیرفته شده در جشنواره نیمی از آنها جایزه بگیرد؟! آیا در این شرایط داوران ناتوان یا بی میل از داوری نمی شوند؟ آیا همین منجر به آن نشده که داوران هیچ اثری را شایسته ی احراز مقام های اول و دوم ندانند؟
در اینجاست که نیاز به تخصصی شدن جشنواره های مان را احساس می کنیم؛ جشنواره هایی با موضوعات و اهداف و سیاست های خاص و خاص تر. شاید بتوان گفت که یکی از دلایل علاقه و تمایل برگزارکنندگان جشنواره ها به جشنواره های کلی و فراگیر و نه تخصصی، ترس از استقبال کم است. در سرزمینی که مردم آن ادبیات را چیزی زائد و بی فایده میدانند و علاقه و حوصله ی چندانی برای پیگیری آن ندارند و طبعن وقت شان را هم برای شرکت در جشنواره های ادبی هدر نمی دهند، برگزارکنندگان جشنواره ها با برگزاری جشنواره های کلی و غیرتخصصی می خواهند شاهد حضور حداکثری خود شاعران و ادیبان باشند؛ چیزی که تنها با کلی و فراگیر بودن جشنواره و شرکت تمام طیف های ادبی ممکن است. به عبارت دیگر، دغدغه ی اصلی برگزارکنندگان جشنواره ها استقبال بیشتر است تا کیفیت. به این ترتیب تغییر رویکرد جشنواره ها و تلاش مسؤلان شان برای تخصصی شدن یک نیاز مبرم است؛ چیزی که جشنواره ها را بیشتر به هدف اصلی آنها یعنی کمک به پیشبرد و ارتقاء ادبیات کردی نزدیک می¬کند.
در ارتباط با همین موضوع میتوان به یکی دیگر از مشکلات جشنواره ی شعر مولوی کرد اشاره کرد: جشنواره هم به شعر و هم به کتاب شعر اختصاص دارد اگرچه شعار آن اهمیت دادن به کتاب های شعر چاپ شده است. یعنی اینجا هم موضوع جشنواره محدود نمی شود و نتیجه آن چیزی میشود که دیدیم: برخی از شاعرانی که کتاب شان در جشنواره برگزیده شده بود، حتا فرصت معرفی کتاب-شان و خواندن چند شعری از آن را پیدا نکردند. همینطور وقتی برای برخی از شاعران پذیرفته شده در جشنواره هم نماند که شعرشان را بخوانند. آیا اگر جشنواره صرفن به کتاب های شعر چاپ شده اختصاص می یافت، این مشکلات خودبه خود حل نمی شد؟ حتا پنلی که در اواخر جشنواره دیدیم، به مباحثی کلی در باب تاریخ شعر کردی اختصاص داشت که تنها ربطش به جشنواره همان کلی بودن موضوع آن بود و معلوم نبود که چرا اصلن باید در جشنواره جا داده شود. آیا منطقی تر و درست تر آن نبود که آن پنل و حتا پنل های دیگری هم به نقد و بررسی یا معرفی یا بحث درباره ی کتاب های پذیرفته شده در جشنواره اختصاص می یافت تا حاضران بیشتر با این کتابها آشنا شوند و تصویر بهتری از آنها داشته باشند و صاحبان کتابها هم فرصت بیشتری برای معرفی و بحث راجع به آنها داشته باشند؟
نکته ی دیگر در مورد هیئت داوران جشنواره آن بود که همان طور که گفته شد، چهار تن از آنها از گویش سورانی و تنها یک نفر از گویش کلهری بود در حالی که در یک برآورد کلی میتوان گفت که حدود نیمی از کتابها و اشعار پذیرفته شده در جشنواره از گویش کلهری( و لکی) بود. آیا در اینجا شاهد نوعی نابرابری و بی-عدالتی نیستیم؟ البته با شناختی که از علی الفتی دارم، میدانم که او تمام تلاشش را برای معرفی بهتر آثار کلهری کرده است اما در نهایت میتوان پرسید که داوری انجام شده در جشنواره در مورد آثار کلهری تا چه اندازه منصفانه یا درست بوده است؟ به عنوان نمونه میتوانم به کتاب “ایواره¬ی تاوسان” اشاره کنم که لایه های زبانی پیچیده ای دارد که تنها کسی که شناخت کافی از گویش کلهری دارد، میتواند آنها را دریافته و به لایه های مختلف متن راه ببرد. حال میتوان پرسید که آیا داوران سورانی اصلاً کتابی با این ویژگی را خوانده اند یا چه اندازه برای درک بهتر و درست تر آن حوصله به خرج داده و کوشیده اند؟ این در حالی است که غالباً شاعران کلهر شناخت بیشتری از گویش، ادبیات و شعر سورانی دارند تا شاعران سوران از گویش و شعر کلهری؛ به عبارت دیگر، ممکن است شاعران کلهر بتوانند داوران نسبتاً خوبی برای آثار سورانی هم باشند اما این حکم در مورد داوران سوران برای آثار کلهری شاید چندان صدق نکند. همین معضل در مورد گویش های دیگر مثلاً کرمانجی وجود دارد.
اگرچه آثار رسیده به جشنواره از این گویش اندک بود اما بازهم میتوان پرسید که داوری هیئت داوران در مورد این آثار تا چه اندازه قابل پذیرش است؟ تمام اینها در حالی است که باید خوشبین هم باشیم که داورهای انتخاب شده از گویش های مختلف زبان کردی تعصب خاصی در مورد آثار گویش خودشان نداشته باشند. این نکته بازهم ما را به معضل پیچیده ی تعدد گویش های زبان کردی سوق میدهد که در جشنواره هایی از این دست نیز مطرح میشود. راه حل چیست؟ آیا باید آثار هر گویش جداگانه داوری شوند؟ آیا باید عدالت در تعداد داوران برای هر گویش رعایت شود؟ آیا باید داورانی انتخاب شوند که تسلط بیشتری بر گویش های مختلف زبان کردی دارند؟ پاسخ دشوار است اما آنچه روشن است، این است که این نکته نیز درستی و انصاف داوری انجام شده در دوره ی دوم جشنواره ی ادبی مولوی کرد را با تردید بسیار مواجه میکند.
نکته ی دیگر آنکه به رغم تمام مسائلی که به آنها اشاره شد(از جمله جبهه های مخالف داوران)، بیانیه ی داوران بیشتر به نظر دو داوری نزدیک بود که هوادار شعر جیاوازند( به این هم اشاره کردم که طبق نتایج اعلام شده از سوی داوران هر دو اتفاق با هم افتاده است!: یعنی از طرفی داوران جبهه های مخالف تا اندازه ای نظر یکدیگر را خنثا کرده اند و از طرفی یکی از جبهه ها یعنی جبهه ی کلاسیک تا حدی کوتاه هم آمده است)؛ انگار که داوری در نهایت تا حد قابل توجهی از دیدگاه شعر جیاواز و تئوری های آن صورت گرفته است. شعر جیاواز بی گمان در آغاز کار خود جنبشی مترقی و آوانگارد بود که به این لحاظ حائز اهمیت است که در برابر شعر بی رمق و فرسوده ی پیش از خود و کلیشه ها و سنت های پرغرور اما منجمد آن ایستاد و نفسی تازه در کالبد شعر کردی دمید و به ویژه بازهم از این لحاظ بیشتر حائز اهمیت است که درهای شعر کردی را به روی تئوری ها و دیدگاه های تازه و مترقی در باب شعر گشود اما متأسفانه شعر جیاواز امروزه رفته رفته به سمت آن میرود که خود همان نقش سبک های شعری پیش از خود را بازی کند. شعر جیاواز مانند شعر پیش از خود به سوی نوعی اتوریته و هژمونی میرود که شعری غیر خود را برنمی تابد. در مورد نوگرایی در شعر هم انگار برای صاحبان و هواداران این نوع شعر نوگرایی تنها در قالب شعر جیاواز و در چارچوب تئوری ها و دیدگاه های خاص آن معنا میشود. اهالی شعر جیاواز مدتها با برنتافتن شعر خود از سوی شاعران کلاسیک و مدرن پیش از خود جنگیده اند اما در این راه به سوی آن پیش میروند که همین رفتار را با هر نوع شعر دیگری هم داشته باشند و همان پتک «واپس¬گرایی» را که بر سر شعر پیش از خود می کوبیدند، امروزه دیگر همچون یک چماق بر سر هر نظر و شعری که در چارچوب شعر و نظریات آنها نمی گنجد، فرود آورند. این است اتوریته و هژمونی ویران گری که شعر جیاواز و اهالی آن به سویش پیش می روند.
شعر جیاواز گویا به شکلی طنزآمیز به سوی آن میرود که همان سرنوشتی را تجربه کند که سبک های شعری پیش از آن دچارش شدند؛ شعری آوانگارد که خود رفته رفته به انجماد و رخوت و کلیشه دچار می شود. در چنین شرایطی می توان پرسید که امروزه شعر جیاواز و شعر شاعران مختلف آن در نسبت با خود(و خودشان) چه اندازه جیاواز است؟ آیا اهالی شعر جیاواز شعرهای نوگرایی را که با نظریات و ایده های آنها منطبق نیست، درک کرده و می-پذیرند؟ نظریه پردازان و منتقدان و صد البته خود هنرمندان در دوره های تاریخی مختلف خواسته اند که دایره ی هنر را با ارائه ی تئوری ها، دیدگاه ها و تعاریف خاصی که خود به آن باور داشته اند، محدود کنند اما هنرمندان دیگر همواره از قبول این محدوده ها و محدودیت ها سر باز زده اند و آنها را شکسته اند. شخصاً اغلب کتاب های پذیرفته شده در جشنواره ی شعر مولوی کرد را نخوانده ام و نمیتوانم در مورد آنها قضاوت کنم اما در این میان، در چنین جشنواره ای که در نهایت نگاه و نظر داوران متمایل به شعر جیاواز غالب تر است، تکلیف کتابی مانند “ایواره¬ی تاوسان” چه میشود؟؛ کتابی نوگرا و متفاوت(نه از نوع جیاوازی اش!) که ارتباط چندانی هم با شعر جیاواز و تئوری ها و مفاهیم و رویکردها و دیدگاه های آن ندارد؟ آیا داوران جیاواز خواسته یا توانسته اند که درکی درست از این کتاب و کتاب های مشابه آن داشته باشند؟
و اما نکته ی آخر در مورد جشنواره و داوری آن، عجولانه و شتاب زده بودن آن است، بازهم مانند اغلب جشنواره های ما. کتاب ها و شعرهایی که از میان آثار رسیده به جشنواره برای شرکت و داوری در جشنواره انتخاب شدند، تنها یکی دو روز پیش از آغاز جشنواره انتخاب و معرفی شدند. داوران چگونه توانسته اند در آن فرصت اندک تمام این آثار را مورد بررسی و ارزیابی قرار دهند؟ در مورد کتاب-ها آیا توانسته اند حداقل از هر یک، چند شعر معدود را به شکلی جدی و عمیق و آن طور که شایسته و بایسته است، مورد تأمل و بررسی قرار دهند؟ شاید در این مورد هم تقصیر را نتوان به گردن داوران انداخت و باید آن را بیشتر متوجه متولیان جشنواره های ما دانست که بازهم بیشتر از آنکه به کیفیت جشنواره فکر کنند، می خواهند در نهایت هرطور شده تنها جشنواره برگزار شود. آیا بهتر و درست تر آن نبود که موعدی زودتر را برای مهلت دریافت آثار مشخص می کردند و در عوض به داوران اجازه می دادند که برای بررسی و ارزیابی بهتر و دقیق تر و جدی تر آثار پذیرفته شده فرصت بیشتری داشته باشند؟ اما در عین حال توجه به همین نکته ی پایانی و دیگر نکات ذکر شده ی پیش از آن نمی باید به داوران گوشزد میکرد که در داوری شان محتاط تر باشند؟ و نکته ی اصلی که درباره ی داوری جشنواره می خواستم به آن برسم، همین است: با توجه به تمام این نکات و مسائل(که بی گمان داوران خود از بخش زیادی از آنها آگاه بودهاند)، آن بیانیه ی پرغرور و پرطمطراق که با لحن پرغرورتر نماینده ی هیئت داوران خوانده شد و هیچ اثری را شایسته ی مقام های اول و دوم نمی دانست، تا چه اندازه منصفانه و نه عجولانه و پر از اما و اگر بود؟ در چنین شرایطی آیا نباید در داوری اختیاط کرد و متواضع تر بود؟ آیا تعداد زیادی از حاضران در جشنواره که میگفتند این شایسته ندانستن برای رتبه های اول هم یک جور مُد و کلاس گذاشتن است!، همین اما و اگرها و پرسش ها را در پس ذهن شان نداشتند که ناچار چنین حرفی بزنند؟
اما بی گمان مایه ی خوش دلی تمام کسانی که بر این باورند که در این جشنواره درباره ی کارشان درست و منصفانه داوری نشد، درس دیگری است که می توانیم از تاریخ هنر بیاموزیم و آن اینکه آثار باارزش گم نمی شوند حتا اگر در زمانه ی خود یا در آغاز با آنها بی مهری شده باشد و درباره شان درست داوری نکرده باشند.
در پایان بازهم روی خالد عزیز و دیگر دست اندرکاران جشنواره را میبوسم و به این عاشقان واقعی زبان و ادبیات کردی خسته نباشید و دست مریزاد میگویم و امیدوارم که جشنواره های مان دوباره همان مشکلات و اشتباهات گذشته را تکرار نکنند.
