شرۆڤە
مەحاڵە هەموو کەس بتوانێت بەخشین و ئەفراندنەکانی سەدا سەد موڵکی خۆی بێت، بە تایبەتی لە ئەدەبدا وەك چۆن وێژەوان سوود لە کۆپیکردنی سروشت و دەوروبەرو مێژوو … تاد وەردەگرێت و دەیانوسێتەوە، جارانێك وەك خۆی، جارانێکی تریش شتێکیتریان لێدروست دەکات، هەرواش وێژەوانان لە نێوان خۆیاندا دەچنە ژێر کاریگەریی یەکترەوە، رەنگە ئەم کاریگەرییەش ناراستەوخۆ بێت و بە ئەنقەست نەبێت، هێندەی رەنگدانەوەی ئەدیبێك بێت لەسەر ئەدیبێکی تر..
ئەگەر قسەکانمان چڕتر بکەینەوەو تایبەتی بکەین بە شیعر، ئەوا دەبینین ئەستەمترین زمانی ئەفراندن زمانی شیعرە، لە قوڵی و فرەمانایی و تەکنیکی زمانەوە بیگرە تا وشەسازیی و چڕکردنەوەو بەکارهێنانی هونەرەکانی رەوانبێژیی.. تاد.. بەڵام هەموو نووسەرێك ناتوانێت تا سەر هەموو تەعبیرەکانی لە زمانی شیعردا جێ بکاتەوەو بۆیە دەبینین پەنا دەبەنە بەر ژانرەکانی تری وەك چیرۆك و پەخشان و رۆمان و ….تاد، ئەمەش دژی دنیای تایبەتمەندییبوونە، کە ناکرێت هیچ نووسەرێك لەهەمان کاتدا لە هەموو ئەم بوارانەدا بەرەندە بێت.
من بە وردبینیەوە بۆ روونکردنەوەی کاریگەریەکانی ئەدیبان لەسەر یەكتری ئەم لێکۆڵینەوەم کرد لەسەر (شێوازی شیعریی شێرزادو حەسەن و ماردین ئیبراهیم) کە هەردووکیشیان بە شیعرەوە بەنگ نەبوون و سەریان کێشا بۆ ژانرەکانی تری وەك رۆمان و …. تەنانەت پۆلەتیك و وتاری رۆژنامەگەریش. ئیتر زۆرینەی خوێنەرانی کوردیش دەکەونە ژێر کاریگەریی خوێندنەوەکانی رەوتی گشتی و ژێر کاریگەریی سۆزداریی و رێ بە خۆیان نادەن مەوزوعیانە مامەڵە لەگەڵ ئەم بابەتانەدا بکەن. قسەمان لەسەر ئەوەنییە کە شێرزاد زیاتر بە چیرۆکنووسین ناسراوەو ماردینیش مرۆڤێکی هزر جوانی مرۆڤدۆستە.
ئەوەی لێرەدا دەمەوێت لێکۆڵینەوەکەی لەسەر بنیات بنێم ئەو نموونە شیعریانەی هەردوو شاعیرن کە ئایا لە دیدگای منی خوێنەرەوە لێکچوونەکانیان چین و پێش ئەوەی ئەم راستیانەش بخەمە روو دەبێت ئەوە بڵێـم کە ماردین لە شیعردا بە بەراورد بە زمانی شیعری شێرزاد زیاتر رۆچووەو سودی لە شێرزاد وەرگرتووەو بەڵام توانیویەتی پەرە بەو شێوازە بدات و شێرزاد جێبهێڵێت، کە رەنگە زۆر لە خوێنەران بە موڵکی پاڵفتەی ماردینیشی لە قەڵەم بدەن.
تەوەرەکانی ئەم لێکۆڵینەوەیە بەسەر ٥ باسدا دابەش دەکەم:
أ/ کەرەسەی هاوبەش. ب/ بونیاتی زمان ج/ دنیابینی هاوبەش د/ سوود وەرگرتن لە تیۆلۆجی هـ/ بارە تەقلیدیەکەی عەشق
أ/ کەرەسەی هاوبەش.
وەك دەزانین لە هەموو دەقێکدا تێرمی بنەڕەتی و لاوەکی هەن، گرنگ و ناگرنگ هەن، کۆن و نوێ هەن، وێنەی دووبارەو تازە هەن. جارانێکیش ئایدیای هاوشێوەو جیاواز هەن، بۆ نموونە گەر بەراوردو لێکچوونی کۆپلەیەکی شێرزاد بکەین بە (ئێدگار ئەلان پۆ) رەنگە بڵێین بە ئەنقەستکردن نییەو دەکرێت دوو شاعیر هەمان ئایدیاو رەمزو کەرەسەی سەرەکی بەکاربێنن کە (رەشبینی و قەلەباچکەیە) ئا بەم جۆرە:
شاعیری بەناوبانگی ئەمریکی ئێدگار ئەلان پۆ لە شیعری (قەلەڕەشەکە) دەڵێت:
دەروازەی پەنجەرەکەم پاڵپێوەنا، بە لرفەو
تەپەتەپی زۆری باڵیەوە
قەلەرەشێکی شکۆدار…..
بەسەر پەیکەری پاڵاسی سەروووی درەهای ژوورەکەمەوە نیشتەوە
شیرزاد حەسەن لە شیعری (لاوانەوە) دەڵێت:
خەم وەك قەلەڕەشێكی شووم ..
له پەنجەرەی بێ شووشەی ژوورەكەمەوه دێته ژوورێ..
***
جا لێرەوەو بۆ جوونە کرۆکی مەبەستمان و وەك نموونە هێنانەوە دەتوانین زیاتر بابەتەکەمان دەوڵەمەند بکەین سەبارەت وێکچوونی کەرەسەی زمانیی( ئیتر یا رەمزە یان ناو و رووداوی مێژووییە، یان بیرۆکەی دەربڕینی وێکچووە) لە نێوان هەردوو شاعیر (شێرزادو ماردین)دا، کە رەنگە ئەمەش وەك گوتمان بە ئەنقەست نەبێت و کاردانەوەی نەست بن، بەڵام هەرگیز ١٧ نموونەو زۆر زیاتریش کە ئاماژەم پێ نەداون بە ڕێکەوت نەبوون، چونکە هەزاران و ملیۆنان تێرم لە ناو هەر زمانێکدا هەن، ئیتر بۆچی هەردووکیان هەر لە جوغزی ئەو وشەو ئایدیا وێکچوانە دەوەستن؟ مەگەر شاعیری ئەفرێنەر تازەهێن و نوێگەر نییە؟! بەهەموو پیکهاتە جیاوازە شیعریەکانەوە؟
هەندێك لە نموونەکان:
١- شێرزاد حەسەن لە شیعری (بە پێچـەوانەوە) دەڵێت:
ئینجانەی سەر بالكۆنەكان ..
– ماردین ئیبراهیم لە شیعری (خوشکەکانم) دەڵێت:
بابچین سه‌یری خه‌وتنی کچێک بکه‌ین له بالکۆنێکدا
٢- شێرزاد حەسەن لە شیعری (مانگــى گەلحــۆ) دەڵێت:
هەر چوار پەلی ئەسپەكەم دەشكێن
– ماردین ئیبراهیم لە شیعری (پێکەوە پاڵمان بە جۆلانەی منداڵێکەوە نا) دەڵێت:
له‌سه‌ر زینی ئه‌م ئه‌سپه چه‌مووشانه‌وه
٣- شێرزاد حەسەن لە شیعری (ئەفسانەی‌گەورەبوون) دەڵێت:
ئەوەتا لەسەر شۆستەی بەندەرەكان
– ماردین ئیبراهیم لە شیعری (خەدیجە) دەڵێت:
له‌سه‌ر کۆنکریتی ساردی به‌نده‌ره‌کان ده‌خه‌وتم
٤- شێرزاد حەسەن لە شیعری (ورچێکی تەنیا) دەڵێت:
من هەنوکە لەو نێرە ورچە تەنیاترم
– ماردین ئیبراهیم لە شیعری (تۆ مەچۆ بۆ شەڕ) دەڵێت:
که شه‌ڕ وه‌ک به‌چکه ورچێک ده‌یڕه‌نجاندم
٥- – شێرزاد حەسەن لە شیعری (لە ئێوارەیەکدا.. کەدەمردی) دەڵێت:
وەك فاحیشەیەك سەنگەسارم کەن
– ماردین ئیبراهیم لە شیعری (خەدیجە) دەڵێت:
وه‌ک فاحیشه‌یه‌ک ڕووت لێ وه‌رده‌گێڕێت
٦- شێرزاد حەسەن لە شیعری (ئەفسانەی‌گەورەبوون) دەڵێت:
گەمەكردن به دەنووكی كوكوختییه غەمگینەكان
– ماردین ئیبراهیم لە شیعری (یاسەمینەکانی مردن) دەڵێت:
نا ئومێدی کوکوختیه‌کان
٧- شێرزاد حەسەن لە شیعری (منەمنێکى هاملێت) دەڵێت:
. ئۆفیلیا-ی جوان..
– ماردین ئیبراهیم لە شیعری (رافائیل) دەڵێت:
بۆ تۆ بوو ئۆفیلیا بۆ تۆ بوو
٨- شێرزاد حەسەن لە شیعری (دارشەقەکانی نیشتمان) دەڵێت:
چ زوو فریومان خوارد
– ماردین ئیبراهیم لە شیعری (خەدیجە) دەڵێت:
تۆش فریوی دنیات خووارد
٩- شێرزاد حەسەن لە شیعری (کەسیرە) دەڵێت:
کە بە تەك رەزو باخە مردووەکاندا تێپەڕیت
درەختەکان بەریان دەگرت
ماردین ئیبراهیم لە شیعری (رافائیل) دەڵێت:
به هه‌ر باخێکدا ڕه‌تبووبا
هه‌رمێکان له ترسا ده‌وه‌رین
١٠- شێرزاد حەسەن لە شیعری (زریکە) دەڵێت:
من گوێم لە زریکەی بێ ئامان دەبێ.. ناڵەیەکی جەرگبڕ
– ماردین ئیبراهیم لە شیعری (رافایل) دەڵێت:
گوێی له ناڵه‌ی ئیبلیسێکی زامدار نه‌بێ
١١- شێرزاد حەسەن لە شیعری (تەنکبوونەوەی رۆح) دەڵێت:
ئەو هەموو ڤینۆسە نوستووە وەئاگا بهێنی
– ماردین ئیبراهیم لە شیعری (رافائیل) دەڵێت:
ده‌ترسان ئه‌وینێکی ناموراد له دڵیاندا بێداربێته‌وه
١٢- شێرزاد حەسەن لە شیعری (ئەربائیلۆ) دەڵێت:
وای لەو شەمەندەفەرە غەمگینەی من
وای لە من … وای لە من ( شیعری: گەمارۆ / شیرزاد)
– ماردین ئیبراهیم لە شیعری (رافائیل) دەڵێت:
وای له عیشوه و نازی به‌له‌مه‌کان!
١٣- شێرزاد حەسەن لە شیعری (دوا ورتە ورتی من) دەڵێت:
دەستمان لەگەڵ ئەهریمەن تێکەڵ کرد
– ماردین ئیبراهیم لە شیعری (خوشکەکانم) دەڵێت:
له‌گه‌ڵ تۆمه ئه‌هریمه‌ن!
١٤- شێرزاد حەسەن لە شیعری (ئەربائیلۆ) دەڵێت:
بەیەکەوە گوێ بگرین
لەوەدەچێ ئیسرافیل پەلەی بێ
– ماردین ئیبراهیم لە ناونیشانی شیعرێکدا دەڵێت:
به‌یه‌که‌وه پاڵمان به جۆلانه‌ی منداڵێکه‌وه نا
بابم ناوی رافائیل بوو (شیعری رافائیل/ ماردین)
١٥- شێرزاد حەسەن لە شیعری (بمانبەخشە) دەڵێت:
خوشکە رەشپۆش، دایکە جەرگبڕاوەکان
– ماردین ئیبراهیم لە شیعری (فلاورا) دەڵێت:
بێ ئومێدی خوشكه‌كانم له‌پێ ده‌خات
١٦- شێرزاد حەسەن لە شیعری (پەشیمانبوونەوەی نوح) دەڵێت:
نە کەنعان و نە باکۆس لێرەن
– ماردین ئیبراهیم لە شیعری (خەدیجە) دەڵێت:
له ده‌شتی که‌نعانیش نه‌بێت
١٧- شێرزاد حەسەن لە شیعری (لە ئێوارەیەکدا.. کەدەمردی) دەڵێت:
جەنگاوەرەی دەنێو برینەکان
– ماردین ئیبراهیم لە شیعری (خەدیجە) دەڵێت:
برینداره‌کان به هێواشی ده‌یانناڵاند
ب/ بونیاتی زمان:
وێڕای ئەوەی زمان لای شێرزاد سادەتر دەبێت و لای ماردین دەیەوێت ئەو سادەییە جێبهێڵێت، بەڵام هەردووکیان نەیانویستووە زیاتر کار لەسەر بونیاتی جوانکاریی و وشەسازیی و فرە رەهەندی بکەن، بەڵکو ویستویانە ئەو هەست و پەیامەی هەیانە بزر نەبێت و خوێنەرەکان بە گشتی لێی تێبگەن، هەردووکیان زۆرتر راناوی زمانی شیعریی : کەسی یەکەمی تاك و دوومی تاك (من- تۆ) بەکاردێنن و خۆیان و ئەزموون و حەزو ئازارەکانیان بە خەستی خۆی دەسەپێنێت بەسەر گوتاری دەقەکاندا. کە ئەمەش تاڕادەیەکی زۆر شێوازی راستەوخۆیی بە دەربڕین دەدات.
نموونە:
١- من له خەونەكانی تۆدا ئەو سوارچاكەم (شێرزاد / شیعری مانگــى گەلحــۆ)
چیم داوە لەوەی نەفرەتی من (ماردین / شیعری تاعون)
تۆم لە یاد بوو (ماردین / شیعری خەدیجە)
بوومه هاوه‌ڵی ئه‌و کیسه‌ڵانه‌ی (رافائیل/ ماردین)
ج/ دنیابینی هاوبەش:
٣- بێهیوایی و رەشبینی ئەو دیدو دنیا بینیە لێکچووەیە کە هەردوو شاعیر لە زۆربەی کوچەو کۆڵانەکانی شیعرەکانیاندا ڕێگاکان لەبەردەم خوێنەردا دادەخەن، بەڵکو ماردین ئەم حاڵەتە تێپەڕ دەکات و هەموو نوشوست و ئازارو غەمەکانی خۆی بە کاریگەرترین شێواز دەهۆنێتەوەو وەك تەوقێك دەیکاتە ملی خوێنەری کوردی خێرلەخۆ نەدیوی تراژیدیاوی و کار دەگاتە ئەوەی خەم و ناسۆرەکانی دی خوێنەریش بێنەوە سەر رووکارو تێکەڵاوی ئەشکەنجەکانی ماردین ببن . ئەوەتا هەر هێندە بەسە شاعیران دەڵێن:
مێژووی رەشی مەینەتی خۆم و خۆت (شێرزاد/ شیعری مانگــى هاوار)
با لەمڕۆ بە دواوە نوقمی نەشئەی رەشبینی خۆمان بین (شێرزاد / شیعری دوا ورتە ورتی من)
– ماردین ئیبراهیم لە شیعری (تاعون) دەڵێت:
رۆژێك دێت نائومیدی دامانبگرێت
– ماردین ئیبراهیم لە شیعری (خەدیجە) دەڵێت:
ده‌مو‌چاوم بخه‌مه ده‌ستمه‌وه و بڵێم: تخووا دنیا چییه
د/ سوود وەرگرتن لە تیۆلۆجی:
هەرچەندە ماردین لەسەرەتایدا بە قۆناغە سروشتیەکانی شیعر نووسیندا لەگەڵ شیعردا نەڕۆشتووە، بەڵکو یەکسەر لە چامەوە دەستی پێکرد! شێرزادیش زیاتر وەك چیرۆکنووس و زمانزانی چیرۆك ناسراوە، بەڵام هەردووکیان لەو خاڵەدا یەکدەگرنەوە کە بەچڕیی سوودیان لە تیۆلۆجی و سیمبوڵی ناو ئاینەکان وەرگرتووەو زۆر جار هەمان هێماو ناو و کەسایەتیشیان هەڵبژاردووە ، ئەمە نەنگی نییە گەر بتوانرێت جیاواز بەکاربهێنرێت و بزانرێت لە کویدا بەکاردێت، جا نموونەی ئاوها لە زۆربەی کوچەی شیعرەکانیاندا دەدۆزرینەوە، بەڵام هەر هێندە بەسە ئێمە چەند نموونەیەك بهێنینەوە:
شێرزد حەسەن لە شیعری(پەشیمانبوونەوەی نوح)
عیزرائیلیش وا لە ژێر ئەم داربەڕووە
– ماردین ئیبراهیم لە شیعری(تاعون)
مەزموورەکانی داودم دەخوێند
هـ/ بارە تەقلیدیەکەی عەشق :
عەشق و دڵداری و سووتان لە پێناوی خۆشەویستدا زمانێکی باوی شیعری کوردیەو وەکو عەوداڵێکی هەرزەکار هەمیشە زۆربەی شاعیرەکان ئەم سەبجێکتە لەبەردەستیاندایە تاکو بۆشایی شیعریی پێ پڕ بکەنەوە، تەنانەت لە زەمەنی خێرای شۆڕشی تەکنەلۆژی و جیهانگیریشدا، ئایا ئەمە هۆکاری نەبوونی ئازادیی تێکەڵی نیوان هەر دوو توخمە لە کۆمەڵگای کوردیدا؟ یان لە نەستدا کپەو هەمیشە حزوری هەیە؟ یاخود لاسایکردنەوەی شاعیرانی کلاسیك و پێش خۆمانە کە شێتانە بتوێینەوە بۆ شۆخ و رەگەزی (مێ) ش هەر لەم دیدەوە ببینین، ئەمەیش هەر رەنگە بۆ جوڵاندنی غەریزە کپکراوەکان بێت! ئەمە زۆر لای شێرزاد رەنگی داوەتەوەو نەیتوانیوە لەو گوتارە باوەی عەشق خۆی دەرباز بکات، هەرچی ماردینیشە کەمتر ئەم خاڵەی تیا رەنگ داوەتەوە، زۆرجار کارەسات و نەهامەتیەکانی ژیان وای کردووە ئەم سەبجێکتە لەبیر بکات، یان پەیوەستی بکات بە وێنەیەکی کارەساتاوی خەفەتهێن.
(شێرزاد لە شیعری ‘پەنجەکانت’ دەڵێت:)
ئای کە حەزم دەکرد لە باتی دەمێك
دە دەمم هەبووایە تاوەك ساوایەکی برسی و شیرەخۆر..
هەر دە پەنجەتم بمژیایە
بەرەنجام:
خوێنەری کارا تاکێکی هۆشیارەو لێکدانەوەو سەلیقەو دیدی خۆی هەیە بۆ دنیاو دەقەکان، بە هەموو شتێك ناڵێت باشە، تاکو لە بێژنگیان نەدات، ئەمە دەمانگەیەنێتە ئەو حەقیقەتەی کە رەسەن لە نارەسەن جودا بکەینەوە، دەقی داهێنەر لە دەقی عادەتی و تەقلیدیی جیا بکەینەوە، دەست بردن بۆ هەموو ژانرانەکایش رەنگە توشی نوشستمان بکات، وێڕای ئەوەی زمانی شیعری سەرکەوتوو گرانترینیانە و کەمترین بازاڕی هەیە لە مڕۆدا ، بەڵام کەمی ئاستی مەعریفەی خوێنەر وای لێدەکات بۆ زۆر دەق بگری و بۆ زۆر دەق حەماس بیگرێ و بۆ زۆر دەق دەمارەکانی ملی رەق ببن و هەڵبتۆقێن، بەڵام دوای چەند خولەکێك هەمووی دەپوکێتەوەو دەقەکەش نەك نیشانەی پرسیار جێناهێڵێت ، بەڵکو هیچ گۆڕانکارییەك لە ئاستی تێگەشتن و سەلیقەو هوشیاری خوێنەریشدا بەرپا ناکات، گرنگە هەر یەك لە ئێمە خودی خۆمان بین، تا ببینە خاوەن کەسایەتی و بوونێکی سەربەخۆی خاوەن دیدو تێڕوانین و هەڵبژاردن، نەك ئەوەی دەزگاکانی راگەیاندن و هەڵبژاردنی کەسانی تر بۆمان دەخوازن.
