زام ناسوور – فرهاد عزتی زاده – بخش آخر

زندگی و حیات شاعر سراینده

منظومه دارەجەنگە

سید نوشاد بلەفایی

این شاعر بزرگوار از طایفەی ابوالوفا از منطقه ی طرهان (کوهدشت) می باشد. نام وی سید نوشاد(بلەفای[۱])می باشد. چنانچه از اشعار سید نوشاد پیداست وی معاصر با نادرشاه افشار می زیسته است. اشعاری که از او باقی مانده است منحصر به منظومه های”دارجنگه” و”هیچ و پوچ” به لکی و”بهمن وفرامرز” به فارسی می باشد. منظومه(دارەجەنگه) از شاهکارهای لکی نوشاد است که حاوی تصویر سازیها، تشخیص و توصیفات سید نوشاد از میادین نبرد است و این اثر آکنده است از نام پهلوانان اساطیری ایران زمین که از طبع  شاعرانه ی قوی و استعداد بالای نوشاد حکایت میکند.”دارەجەنگه” از اشعار مورد علاقه و رایج در بین مردم لرستان می باشد. این منظومەی تمثیلی حاصل مجادله و گفتگوی شاعر و یک درخت کهنسال می باشد که روزگاری گذار شاعر بر زیر سایه سار آن می افتد و اثر زخمی عمیق حاصل از تیری را بر روی تنه درخت می بیند، چنانچه شعاع  خورشید  از آن می گذرد.  از دیدن این زخم کاری بر تنه تناور درخت،  اندوهی روح شاعر را فرا می گیرد. جناب اردشیر کشاورز پژوهشگر کرماشانی چنین نوشته است: در کتاب‌خانه‌ی شخصی سید ناصر حسینی میبدی از اعضای دفتر آیت‌الله بهجت در شهر  مشهد  و در فهرست نسخه‌های خطی کتاب‌خانه‌ی مذکور(جنگ شعر)و یا (جنگی) با اشعار کردی شاعرانی چون صفرخان لک،کمرخان سالاری، میرزا نادعلی حزین کرمانشاهی، درویش نورعلی‌بلورانی، ملاپریشان دینوری، مهجور، غلام‌رضاخان ارکوازی، سیدنوشاد صارم‌السادات، درویش‌نیاز بلورانی، ملاحظه گردید و لذا می‌توان لقب سیدنوشاد سراینده‌ی (دارەجەنگه) را بنا به مندرجات (جنگ) مورد بحث (صارم‌السادات) دانست و زمان زندگانی مادی و حیات معنوی سیدنوشاد را با توجه به محتوای شعری او عصر نادرشاه افشار به حساب آورد، چراکه خود گفته است :

تا  ئیسه یه دەور  نادر  سوڵتانەن

مەردم ژه جەورش بیزار ڵە گیانەن[۲]

مرحوم اسفندیارخان غضنفری امرایی در گلزار ادب لرستان در مبحث( دارەجەنگه) آورده است :  شادروان سیدنوشاد از تیره‌ی طایفه‌ی ابوالوفایی طرهان می‌باشد که به گویش لری(بله‌فا) نامیده می شوند. حجت‌الله حیدری صاحب تألیفات و ترجمه‌های بسیار از طایفه‌ی حسنوند ایل سلسله در چاپ اول و دوم کتاب جغرافیای تاریخی الشتر و ریشه نژادی لر ذیل گزینش شاعران الشتر پیرامون نوشاد نوشته‌اند: مرحوم نوشاد شاعری وارسته و از شعرای برجسته ابوالوفایی طرهان است. این شاعر وضع نابه‌سامان زمان در او اثر کرده و در اشعاری به زبان لکی که با هنر و زیبایی خاصی سروده شدەاند، تاریخ سه هزار ساله‌ی ایران را در قالب شعرجا داده‌است. ملامحی‌الدین صالحی در کتاب سرود بادیه، در شرح حال سیدنوشاد یا ملانوشاد نوشته است: سیدنوشاد ابوالوفایی از تیره سادات ابوالوفایی طرهان و از شاعران معروف لرستان است. وی از شعرای عصر نادری و حدود سال یک‌هزار و نود و هفت هجری قمری متولد شده و شاعری توانا و مقتدر بودە است که  به زبان لکی و کردی اشعار بسیاری سروده که مشهورترین در بین تمام قبایل و عشایر و مردم کرد و لک و لر منظومه‌ی (دارەجەنگه) نام دارد، که حاوی نکات ظریف و وقایع تاریخی از عهد کیومرث تا زمان خود شاعر بوده است. روان‌شاد استاد سیدابولقاسم انجوی شیرازی ذیل مطلب (دارەجەنگه)، محل و موقع درخت، سراینده‌ی منظومه و روایات و راویان نوشته‌اند:  این منظومه‌ی دلکش از زبان درختی کهن است در منطقه‌ی لرستان . می‌گویند تا پنجاه شصت سال پیش در بخش چگنی، در قسمت جنوبی رودخانه کشکان، و در شاهراه بزرگ بین بخش چگنی و کوهدشت لرستان، درخت بلوط[۳] کهن در سر دوراهی جاده قرار داشت که بر اثر گذشت زمان کنده و تنه‌ی آن پوسیده و سوراخ شده‌بود در وضع غالب درخت‌های کهن، همین‌طور است. با آن‌که ریشه‌های بسیار در زمین دارند تنه‌ی آن‌ها پوک و پوسیده می‌شود و بعضی اوقات بعضی افراد همان را محل سکونت یا محل کسب خود می‌کنند، تا بیست و چند سال پیش در تنه‌‌ی پوک و پوسیده‌ی درختی در  امام‌زاده صالح تجریش، که گویا چنار هزار ساله بود، پینه‌دوزی دکەای داشت و پینه‌دوزی می‌کرد. تنه  درخت کهن سال  دو راهی چگنی و کوهدشت بنا به روایت سال‌خوردگان در حدود بیست گز بوده‌است و ده نفر به آسانی در آن جای می‌گرفتند، اینک از آن درخت کهن اثری نیست ولی از ریشه‌های آن چند درخت جوانه سر به آسمان کشیده‌اند و اکنون یکی دوتا از آن‌ شاخه‌ها درختان تناوری شده‌اند. بنا به گفته‌ی پیران و سال‌خوردگان محل این بلوط کهن که در بیست فرسنگی محل سکونت و زادگاه شاعر قرار داشته‌است، آلام‌بخش سراینده‌‌ی محلی شده و این منظومه‌ی بلند و دلکش به وجود آمده است و نمونه‌ای از تأثیر و نفوذ عمیق شاهنامه‌ی حکیم فردوسی در مردم این سرزمین است. شاید بتوان گفت این منظومه و مطالعات مربوط به شاهنامه در مناطق کرد نشین سر شار از حکایات  بسیار مهم و ارزندەای  است که نیاز به تحقیق و بررسی بیشتری دارد. تنها در ادب پهلوی دوران ساسانی است که منظومه‌ی درخت آسوریک را داریم و آن منظومه چنان که اهل فضل می‌دانند مناظره‌ایست میان بز و درخت خرما و برتری هر یک بر دیگری. اما (دارەجەنگه) چیز دیگری است. در کتاب آیین‌ها و افسانه‌های ایران و چین باستان ذیل گفتار سرو کاشمر آمده است: یکی دیگر از داستان‌های شاهنامه که میان موضوع آن با اعتقادات کهن چینیان و اعتقادات بازماندگان سکاها(مردم کنونی سیستان) شباهت قابل ملاحظه‌ای به چشم می‌خورد، داستان سرو کاشمر است. همچنین بر اساس شاهنامه، زردشت پیامبر، یک درخت سرو شگفتی که سرشتی مینوی و اندازه‌ی بسیار بزرگ داشت، در ناحیه کاشمر بر در آتشکده‌ی سرزمین مهر، بر زمین نشاند :

بهشتیش خوان ار ندانی همی

 چرا سرو کشمرش خوانی همی

چرا کش نخوانی نهال بهشت

که چون سرو کشمر به گیتی که کشت؟

همچنین و به تکرار، در متن‌های تاریخی پس از اسلام به نام سرو عظیمی برمی‌خوریم که با زردشت پیوستگی دارد و تا اواسط قرن نهم میلادی بر سر پا بوده است و سرانجام در سال ۸۴۶ میلادی به فرمان متوکل خلیفه عباسی آن را بریدند و فرو افکندند. چینیان دوران کهن نیز آیین‌های ویژه‌ای درباره‌ی درخت سرو داشته‌اند. سرنوشت سرو کاشمر را خواندیم و سرو فریومد را نیز ایرگنین خوارزمشاه[۴] در زمان سلسله ترکان به آتش می‌کشد، از این روی افسانه‌ی سرو کاشمر و سرو فریومد به قصه‌ها و سروده‌هایی چون سرودیه کشمر و سرودیه فریومد بدل می‌گردد و در نهایت می‌بینیم که (دارەجەنگه)، (سرو کاشمر) و (سرو فریومد) از آن‌چه بر آن‌ها و جهان پیرامون آن‌ها گذشته است، سخن گفته‌اند. آن‌چه سید نوشاد ابوالوفایی، از زبان (دارەجەنگه) سروده است و آن‌چه حکیم توس از زبان سرو کاشمر و سرو فریومد آورده‌است، کنایه‌هایی هستند که به رمز و با زبان  تمثیل از فرهنگ ملی مردم ایران در راستای یکتا‌پرستی، راستی ودرستی و ستایش پهلوانی و خرد و اندیشه، از زبان آن شاعران  می‌شنویم. (دارەجەنگه) از محدوده‌ی فولکلور فراتر رفته و به سرو کاشمر و سرو فریومد که خود نمادهایی از فرهنگ کهن ایرانی بوده‌اند، می‌پیوندد. از این روی در راستای پژوهش‌های مردم شناختی و نمودهای فرهنگی و اجتماعی ملاحظه می‌گردد که ده‌ها تن همچنان پیرامون مدل درخت آسوریک به تحقیق برخاسته‌اند. از میان آنان اشاره‌ای داریم به روان‌شاد دکتر محمود روح‌الامینی و کتاب نمودهای فرهنگی و اجتماعی که زمینه‌ی آن ادبیات فارسی است، نویسنده حول زمینه‌های درخت آسوریک نوشته است: در زمینه‌های نمادین این داستان رمزی(سیدنی-سمیت) که شرق‌شناس و آسورشناس بوده است، آن را نماد مناقشه‌های دینی زردشتیان و آسوریان می‌داند. بدین معنی که بز را به خاطر بی‌پروایی حادثه‌جویی که دارد، نشانگر دین زردشت و درخت خرما را نمایانگر اعتقادهای آسوریان دانسته و شاهدی آورده که هنوز هم در مراسم دینی درخت خشک را می‌آرایند.  در استان کرماشان نیز شاعران بدیهه‌گوی بلند مقدار با گویشهای مختلف این سامان چون کردی، لکی و لری از زبان درختان کهن اوضاع زمانه‌ی دیرپای به نظم کشیده اند. این سرایش تنها مختص درختان نیست بلکه  برخی دیگر از زبان قلاع کهن زمانه ابیاتی سروده و به یادگار نهاده اند. از آن  جمله، اشعاری است پیرامون “قلاچه” یا “قلعه‌چهر” که در کتاب سرود بادیه گردآوری جناب ملامحی الدین صالحی[۵]نوشته شده است. ملا محی الدین، سراینده شعر(قلعەچهر) را نجف کلهر[۶] می داند. اما اسفندیارخان  غضنفری[۷]در کتاب(گلزار ادب لرستان) شاعر منظومه(قلعەچهر)را(ترکەمیر)[۸]می داند[۹]. آقای غضنفری(قلعه چهر) را بنام (بنای کهن)، منظومه ای می داند که(ترکه میر) هنگام گذر بر قلعه چهر و مشاهده آن سروده است. چهر، قصبەای است  بین هرسین و بیستون ودر سمت جنوبی پل گاماسیاب قرار گرفته است. لازم به ذکر است که یک (قلعه چهر) دیگر با آثار باستانی، در وسط ده (کەن هەر) و (مڵیه سور) از توابع اسلام آباد غرب از استان کرمانشاه نیز وجود دارد. به گفته پیران اهل محل آن  قلعه از  منوچهر شاه به یادگار مانده  است .

داره جەنگە

هام دڵان وەختێ هام دڵان وەختێ[۱۰]

ژە روژان روژێ ژە وەختان وەختێ

چون قەیس[۱۱] پوشا بیم[۱۲]  ژە کەڵپووس[۱۳] رەختێ

راگەم کەفتەو پاێ[۱۴] عالی دەرەختێ

سەر نە کەشکەشان فەڵەک بەردە وی

پا مکەم نە قار زەمین کەردەوی

شاناوی شاخەشاخ و بەرگ ئەو دۊر

پەێ نشیمەنگاێ سەێر[۱۵] بڕنا و پیر [۱۶]

ڕاگەێ ڕاگوزەر خەڵک نەپایەش بی[۱۷]

هونەکتر ژە ساێ تووبا[۱۸] سایەش بی

فەزاش فەرەحبەخش هەواش موتەدڵ

پایەێ درختان ژە شەرمەش خەجڵ[۱۹]

نەرو سینەش دیم[۲۰] زام تیر گازێ

یادگار شەست خدەنگ ئەندازێ

ژەو لاوا سوماێ هور ڵیش دیار بی

چوون جاێ قولەنگ گاز فەرهاد[۲۱] ئەزهار بی

ئامام تەکم دا، من وەو دارەوە

وەو دار زده تیر خارەوە

دار بی رەوزان و بەرگ و بارەوە

مەنە پەێ مەحنەت روزگارەوە

مڵازەێ زام تیر گازش کەردم

دیاوه چون  دود دەماوەن دەردم

بڵیزەم بەرز بی، ئەندووم بێ  پایان

ئەسرین ژە  دیدەم سەیل وەست ئەو دامان

واتم[۲۲]:  ئەێ دەرەخت بەرز و برومەند !

کەس مەزان هساو تاریخ ساڵ چەند

ژە ئومرت چەن ساڵ، چەن  پیشت  ویەردەن ؟

کی دەس نیشانت[۲۳] وەێ دیار کەردەن؟

کی ژە وەرینان وەرینت دیەن؟

کی ژە سەرداران وەێ راگە چیەن ؟[۲۴]

رەزمی بەیان کەر ژە روژگاران

چتور سەرد  و گەرم دەهرەت ویاران

ئێ زامە چیشەن و دەرینتەن؟

کام سەرهەنگ داخڵ دیە هینتەن ؟

دیم دەنگێ ئاما ژە لاێ دارەوە

ژەو دار فەرتووت مەێنەت بارەوە[۲۵]

وە زارەزارەو وات : ئەێ دیوانە!

چون  من سەرگەردان[۲۶] بێاوان یانە !

ئی ئەخواڵاتە مە پرسین چەنم

مەنمایی ئاداو رەستاخیز وەنم

مەکولونی[۲۷] زام وە ناسوور[۲۸] کەفتەم

مەشکافین جامەێ یەخەێ خەم  بەفتەم

ئەگەر بواچام شەمەێ  ژە دەردم

ئزهار کەم  ئەڵقاب[۲۹] هناسەێ سەردم

وە ساڵ  و نیمی نەمەچو ژە وەر

توو نازک تەبئی مەرەنجوت خاتر

بەڵی، چون  نیات  و مەیلت وە هاڵەن

ئارزوت  هساو  ویەردەێ  ساڵەن

هەر تا نیشتەنی گووش دەر وە دەنگم

تا واچووم ئەهواڵ هسارەێ  لەنگم [۳۰]

چەن ساڵە  م  دارە جەنگە ناممه

تا ئیسه یە هاڵ سەرئەنجاممه

بزان ئی دەرون کەفتەێ وەێ ئەر وەێ[۳۱]

نمام [۳۲]بیم نە دەور کەیومەرس[۳۳] کەێ

جەنگ سیامەک[۳۴] و دیوانم دیەن

هوشەنگ[۳۵] ئەو سپا  ئەو سانم دیەن

تەهمورس[۳۶] ئەو پور هوشەنگم دیەن

ئەو سەف ئارایی روژ جەنگم دیەن

شاهی( ئەترد)[۳۷] شاه فەرهەنگم دیەن

گورز نووسەد مەن[۳۸] گەو رەنگم دیەن

بەزم شاه جەمشیر جەم بەنم دیەن

ئەو رامشگەران راز خەنم دیەن

کەوکەبەێ زەهاک[۳۹] مەرداسم دیەن

سام و سڵابەت گەرشاسم دیەن[۴۰]

جفتی مار نە دووش زەهاکم دیەن

جا ماچ شەێتان نا پاکم دیەن

فرەێدوون ئەو بیخ و بنیادم دیەن

ئەڵەم کاوەێ حەدادم دیەن

سڵم و توور ئیرەج ، پەشەنگم دیەن

قەهر مەنووچر روژ  جەنگم دیەن

نازکی نەوزەر ناشادم دیەن

قوباد وقارن و کشوادم دیەن

پادشاهی زو گەرشاسم دیەن

توس و گوستەهم، تاماسم دیەن

زاڵ پور سام نەیرەمم دیەن

ژە زاڵ باڵاتەر چەن تەنم دیەن

نەریمان و سام ، سوراوم

فیروز[۴۱] و قارن خون خارم دیەن

شاهی کەێقباد[۴۲] زەر بەخشم دیەن

روسەم[۴۳] وەو جەوشەن و وەو رەخشم دیەن

هەم گودەرز[۴۴] وەو گورز روئینم[۴۵] دیەن

فەرهاد [۴۶]و میڵاد[۴۷] و بەرزینم[۴۸] دیەن

شاه ئەفراسیاو[۴۹] غەزەب خووم دیەن

پیران[۵۰] و هومان جەنگجوم دیەن

تندی تەبیئەت کاووسم[۵۱] دیەن

زەریفی زەراسپ[۵۲] بن تووسم دیەن

هەفتادو هەفت کوڕ گودەرزم دین

هەر  کوڕێ ساو یەێ مەرزم دیەن

گیو[۵۳] و فەرامەرز[۵۴] ، زەوارەم[۵۵] دیەن

بەڵکە ژەو وێنە هەزارم دیەن

بەهرام[۵۶] وزەنگە[۵۷] ، سوراوم[۵۸] دیەن

سورخە[۵۹]، پیلەسم[۶۰]، تەژاووم[۶۱]دیەن

شاهی کەیخسرەو[۶۲] دیندارم دیەن

وەو جقه و وەو تاج زەر تارم [۶۳]دیەن

کەێ نشین لهراس و گشتاسم[۶۴]دیەن

دانش و حکمەت جاماسم[۶۵] دیەن

ئەسپەنیارم[۶۶] وەو جەوشەن دیەن

ئەو روژ هام نەبەرد تەهمتەن[۶۷] دیەن

بی عەدڵی بەهمەن[۶۸]بی دینم دیەن

داواداو رەزم بەرزینم[۶۹] دیەن

همای[۷۰]بن بەهمەن، دارا بن دارا

یەک یەکم دیە ژە لام ویارا

فەرامەرز[۷۱] وەو گورز کوپاڵم دیەن

وەو ران و رکاو، وەو هالم دیەن

داوا داو رەزم دارا و ئەسکەندەر[۷۲]

تەماشام کەردەن ژەو وەر هەم ژەی وەر

پانسەد و سی ساڵ[۷۳]ملوک تایف[۷۴]

وە چاو ویم دیم زورمەن و زایف

رەزم هەردەشێر[۷۵] نەوادەێ ساسان [۷۶]

ئیسە ئەردوان[۷۷] ژەو بی هەراسان

ئەدڵ نەوشێروان[۷۸] ئەقل زەرجەمهیر[۷۹]

چەنی بەد بەختی بەختەک وەزیر

 قباد قبادان هەردەشێران گشت

بەهرام بەهرامان گوور ئەفکەن وە خشت [۸۰]

شاپوور شاپووران شیر شیر ئەوژەن

هورمز هورمزان گەێ ژە دژمن سەن

سەێر سەر تاج پەرویزم[۸۱] کەردەن

تەماشاێ شیرین[۸۲] و شەودیزم[۸۳] کەردەن

مەساف بەهرام چووبینم[۸۴] دیەن

ئەو گوورز و کوپاڵ رووئینم دیەن

رەنج کوه تیشی فەرهادم دیەن

هەزاران ژەی وەر ئوستادم دیەن

تا ناگا شیرو[۸۵] شووم ستەمگەر

خەسرەو[۸۶] دانە کوشت ، نیشت ئەو جا پدەر

ئەویش ئاوازه پەێ قتڵش خێزا

یەک یەک سەرداران ژەلاش گورێزا

شاهیش نەکیشا وە نیمە ماهی

هەر کەد خودائی[۸۷] بی وە یەک شاهی

هەر دەی  نشینی کەێ نشینی بی [۸۸]

هەروژ رەستاخێز سەر زەمینی بی[۸۹]

ژە هەر جانبێ خێزا سەرهەنگی

ژە هەر ولاتێ پەێدا بی جەنگێ

هەر یەک سەردارێ بی وە یەک سانێ[۹۰]

هەر یەک رو کەردن ئەو سەر مەکانی

جەهان پر ئاشو دونیا دەر هەم بی

خاتر پەژاران ئاسایش کەم بی

تمەرز دو سەرهەنگ داوشان بەستەن

هاناێ روژشان ژە خودا گەستەن

ئیلچی نامەشان ئاوردن بەردەن

وادەێ جەنگشان نە پاێ من کەردن

هەر ئەوسا زانام تەوڵ جەنگ خێزا

بانگ هەێ ژە هەردگ سپا وریزا

پەێدا بی لەواێ [۹۱]رەزم ئازمایان

هەر سەف نگات کرد هیچ نەداشت سامان

ڕوی وە ڕوی ئامان ئەو سپاێ ئەزیم

من مەنمە مابەێن ، مەهنەت زدەێ شیم

جەنگ ئارزو کەر ، بی خەوەر ژە مەرگ

دەلیران داو بەور پوڵاد بەرگ

شێر سەهەمناک پا نەشناس ژە سەر

تەهمتەن [۹۲]هەیوەت دەس ئەو شەمشێر بەر

وێنەێ رەد ونبەرق، تەم و تووز سەخت

مەریزو تورەگ بی سامان ژە بەخت

ژە قەزا خانەێ[۹۳] دەس داوکاران

ماوەریا خوڕشت تیر وێنەێ واران

هەوا پڕ غبار، زەمین مەوج خون

مەرد و ئەسپ ئەر بان هەم دیم سەر نگون

ڵاشەێ سەرداران لە مەێدان کو بی

هەر جا خون جاری چون  ئاو جو بی

دیم پاڵەوانێ وێنەێ تەهمتەن

کەڵەێ دیو مەقفەر پووس بەور جەوشەن[۹۴]

مورەسە تاجی پەیکاوی[۹۵] نە سەر

زەر بافت قەبائی کەردەوی نەوەر

ژە پیشت ئەسپش سەنگین تەر ژە سام

ژە نەوەێ شاهان، هەردەشێر وە نام [۹۶]

تیر دڵ دوزی نە چڵەی کەمان

جاداوی پەێ قەتڵ خەسم بی ئەمان

فاقەێ خەدەنگش نەچڵەێ کەمان

پەیوەس کەردەوی چون پاڵەوانان

ئاما روی ئەو روی  سەرداران ژەی سەر

سەردار سەنگین ڵیش کەردی هەزەر

چون شەقاد[۹۷] ژە بیم سەر پەنجەێ روسەم

وە پیوار من سەنگەر گرت مکەم

فاقەێ خەدەنگی نە چلەێ کەمان

پەیوەس کەردە وی چون زاڵ زەمان

خیزا قاژ و قیژ تەنگ چەو گوڵزەر

قیژەێ سێ کۊزەێ مسکوچو[۹۸] داڵ پەر

سینەم ئاماج کرد  سەر مەوداێ خەدەنگ

دۊزام ئەو سینە سەردار سەرهەنگ

ژە من گوزەر کر د ژە ئەو ویارا

تا پەر نیشت ئەو خاک نەمناک سارا

سەردار کەفت نە خاک من مام وە پاوە

وەو خاتر زام ناسوور نماوە

وەێ زەخم تیر گاز بی ئەمانەوە

هیمان هام وە پا،  وەێ سامانەوە

ژەو سەر وە تەرکەش  ئەو  سەوارکاران

ماوەریا  ئیرشت  تیر وێنەێ واران

جەنگ سەرداران ، مەردان چی وە سەر

شێران خونخوار مەردان ژە کو بەر

دەس بردن ئەو سەیف داخڵ  بین وە هەم

داوشان هام داو وێنەێ تووز و تەم

چاکاچاک تیق مسری زررە دڕ (بەڕ)

خوڕشت سپاه سان ئاوەرد  ئەو فەڕ

بەس کاس کڵە لە مەیدان کوو بی

لاشە و پوست وگووشت ، خون ئاو جو بی

شەو ئاما دو سەف جدا بین ژە هەم

من مەنم وەێ  دەرد، پەێ ئەندوە و خەم

سەحەر داڵگیران شەهیدان جەنگ

بردە وین نەرو قورس خورشید رەنگ

وەش[۹۹] و تەیر[۱۰۰] ژە کوە ویشە سەێر کردن

ڵاشە و جەڕگ[۱۰۱] وبەڕگ [۱۰۲] شەیدان هوەردن

هەرچەن وە نەوبەت  تەیری  ژە تەێران

مەنیشت ئەو شاخم پەێ ئەزم سەێران

گاه سەێر ڵاشە ، گاه نگاه ئەو چووڵ

گاه گاه وە تیمار باڵ و پەڕ مەشقووڵ

هەر یەکی ڵەوان وە ماواێ ویشان

من وەێ کڵ دەردە مەنم ئەر جیشان

ژەو دوما چەن شاه هەم ژە لام چیەن

چەن کووچ خەیڵان گوزەرگام دیەن

چەن پاتشاهان شاە سەفی[۱۰۳] نەسەو

ئامان  ویاران  چو نور وە  ئەدەو [۱۰۴]

تا ئیسە یە دەور نادر سڵتانەن   [۱۰۵]

زاڵم  ژە سامش بیزار ژە گیانەن

جەهان پڕ ئاشوو دنیا دەرهەمە

خاتر حەزینە  ئاسایش کەمە [۱۰۶]

رایەت فەرارەن خەڵک خوڵکش تەنگە

ئەقباڵ ئەوڵاد شاه سەفی تەنگە[۱۰۷]

ئیسکە  من یە حاڵ یە ئەهواڵمە

یە رەنج بەردەێ چەندین ساڵمە

چەن ساڵه من داره جەنگە ناممە

وەێ جورە ئاخر سەرئەنجاممه

نوشا! ئەمانەت ویت مەدەر نەخەم

پەێ جیفەێ دنیا، خا زیاێ، خا کەم!

ئەر پوشیای، نوشیای، گەرو لیش سەنی

وەرنە مەمانو پەێ شەخسی هەنی

دنیا بی وەرەن ئەسڵش بەر بادە!

ئەوڵە کەسیگە وەێ بادە شادە!

ئەر گەنجد پڕ بوو وێنەێ سەڵم و توور

کەس ماڵ دنیا نەوەردەن ئەو گوور

ئەندەرزم یەسە پەێ دنیا دوسان

دنیا دەمێگە چون شارو بوسان [۱۰۸]

فەرە مەتەرسم ژەێ روزگاره

ژەێ فتنەێ ڵەئیم شووم بەد کاره

نەوا بەد بەختی ڵیم بدە ئاگڕ[۱۰۹]

سوختەم باد بەڕو بایر ئەر بایر[۱۱۰]

کوتا بو ژە رو  زەمین خاک پام

کەس نای تا توڵی[۱۱۱] بنیشو ئەرجام

علاوه بر شعر (دارەجەنگە) شاعرانی دیگر نیز با قلاع و کوهها به راز دل نشسته و اشعار زیبایی را آفریده اند .از آن جملە شعر (قلعه چهر ) است که توسط ملا نجف کلهر  به زیبایی سروده شده است.  آنگونه که ملا محی الدین صالحی در کتاب (یاران ورین ) و در کتاب سرود بادیه نگاشته اند، نجف از ایل کلهر و از عشیره سهلاروند در ماهیدشت است. وی همفرد ترکمیر و استاد وی بوده است. زندگی وی مصادف با سالهای ۱۲۰۰هجری قمری بوده است. در بین شاعران کورد زبان مشاعره و سه بیتی ها و دو بیتی های ترکه و نجف مشهور است . خود نجف در شعری خود را چنین معرفی نمود است :

نەجەف  ژەو  کەڵهور زەید چوار زەوەر

نامەش ژە جەرگەێ نازاران مەوەر

چهار زبر روستایی در حد فاصل اسلام آبادغرب و ماهیدشت است . ملا عوضعلی سیاهپوش در ضمن ابیاتی وی را چنین معرفی کرده است :

زەیدعەلی وە جاف ، نەجەف وە کەڵهوڕ

یوسف یاسکه جە کوی کەماڵ پڕ

اما بعضی از پژوهندگان وی را لرستانی و از تیره آزادبخت و اهل دلفان می دانند. نجف کلهر یکی از شاعرانی است که در دوره صفوی تا عهد فتحعلی شاه،گلزار ادب شعر کوردی را رونق بخشیده است. اشعار وی در توحید و عشق و عرفان، چشمگیر و دلنواز هستند. شعر(قلاچیر) در حسرت بزرگی و شکوه گذشته گان سروده شده است.

قڵاچر

میرزام[۱۱۲] پەژاران، میرزام پەژاران

روژێ ژه هجوم سەوداێ پەژاران

خیال وەر داشتم چون ئەسر داران

رام گنا ئەو کاو قووڵەێ کووساران

دڵ مەشقول سەێر، من جنون وە سەر

رەخش خیاڵ توند، راکب بی خەوەر

بەن وە بەن گیلام وە خاتر خەمناک

چەنی پاێ مەجروح ، سینه و دامان چاک

تا رام کەفتەو پاێ ئەجایب کووهی

قاف[۱۱۳] قیامەتێ ،کەێوان شکوهێ

کوهنه قەسرێ دیم نە قوولەێ فەرقش

فەرق سەماوات نە تەمدا غەرقش

نە قوولەێ فەرقش ماواێ کیان بی

جای کیان، ئەو برج باروش ئەیان بی

پرسام ئەر هەێ قەسر خراوەێ خاپور

ئەوسا فەزا بەخش ئیساگه بی نور

پەریم[۱۱۴] بواچه هەرچێ مەزانی

بائست کی بی ؟کییت بی وە بانی ؟

کی نییا بەناێ  ئەیوان و تاقت ؟

تاق بڵێن بەخت گەردوون رەواقت

ژە دەور جەمشید جەم بەن جام نووش

تا ئاد خەسرەو حەڵقەێ لاڵ نە گووش

شاهان یەکایەک باوەر ئەو نەزەر

بی پایه کی بی؟ کی بی زیاتەر ؟

کییشان ساهوو حکم و جاه و جەلال بی؟

کییشان هونەرمەند عالی ئقبال بی ؟

کییشان خاس خیال، کیشان لاڵ بەخش بی ؟

وە پاێ بەخشاندن کی دڵ مەلەخش[۱۱۵] بی ؟

فەردی ژە دەفتەر[۱۱۶] فەردت بەیان کەر

موفەسەلالشەرح[۱۱۷] یەک یەک بەیان کەر

تا ئێ شوم چارەێ محنەت کەشیده

ژە لات نەوەێرو چون ئاب دیده

دیم دەس کرد وە شین زاری رەستاخیز

بەتەر ژە شیرین لە مەرگ پەرویز

ئاهێ تەوف سەرد یەخبەنان بیزا

یەێ دودی ژە فەرق کەلەش وریزا [۱۱۸]

واتش: ئەێ مەجنون سەرئیی چال شیو[۱۱۹] !

وە کووانەوە دەیری تەر ژە دیو

من ویم مەزانم جوویاێ دەردانی

ژە سەوداێ دەردان،  ویڵ هەردانی

چون من کوڵەبار خەم چەنگت[۱۲۰] کەردەن

چون من چەن سەودات[۱۲۱] ژە سەر ویەردەن

ئی ئەحوالاته مەرگم هاپیوه

بڵەنگی نەێرم نەمەنن ژیوه

ساتێ ساکت بەر گووش دەر وە رازم

راز دەرون کاو جگەر گودازم

بەلی، من ژە ئەسل بنای ئاکادم[۱۲۲]

چەن داستانەیل مەنن وە یادم

ژە دەور جەمشید،کەێقباد چەنی

تا ئاما وە دەوور هوماێ بەهمەنی

زەهاک بەو  وقار، بەو تەمکینەوە

وەو سپاێ پر زوور سەهەمگینەوه

هەر سال[۱۲۳] ئێواره، ئێرەش مەسکەن بی

تا وەختێ درساخ[۱۲۴] کووی دەماوەن بی

ئافرەێدوون وەو فەڕ خوسرەوانیەوە

وەو شەقەێ دەرەفش کاویانیەوە

وەو ریزەێ رازان شەکەر خەنەوە

وەو جقەو توومار دانە بەنەوە

بەو گوورز گاسەر[۱۲۵]سەر شکەنەوە

بەو تەوق زەر تار دانە و بەنەوە

مەنووچهر نەپام کووسەش نەواختن

چەنی نە قولەم تەکیەگا ساختن

چەن سال سەڵم و توور تەمەنام کردن

جەیشش چون جەیحون ژە لام ویەردەن

گەرشەسپ و نەیرەم ، سام ،زال زەڕ

کەیکاووس چەنی جوقەێ تاووس پەڕ

رووسەم بەو شەوکەت تەهەمتەنەوە

وەو گورز کووپاڵ نوسەد مەنەوە

کەێ خەسرەو بەو جام گیتی نماوە

وەو مورەسە تاج تەخت و کڵاوە

وەو پاڵەوانان گوورز وە دوشەوە

دڵ پر کین ژە هوون سیاوەشەوە

  تووس نەوزەر دیم ، گیو گوودەرز دیم

هەم جەهانگیر دیم هەم فەرامەرز دیم

وەسف کەردنیشان نەمەیو حساو

جاش نیەن نە پیشت دیباچەێ کتاو

مختەسەر، فەڵەک یەک یەک برد وە فەن

تا یاوا وە دەور چهر بن بهمەن

منیش هماچهر جیگەێ نازم بی

کووان گشت چون فەرش مایەێ نازم بی

من ئەوسا چراخ بەزمم رەوشەن بی

دەور وە کام چهر هماێ بهمەن بی

چویناگە وارس میراس جەم بی

فرمانش رەوا حکمش موحکەم بی

ماهر ئستادان سەنایه زانا

نامە پەێ ئهزار یەک یەک کیانا

وە ئەندک وەختێ گشتشان جەم بین

وە شکڵ و تەسویر ساختەن محکەم بین

پەنجره جام ریز نە جەنب ئەیوان

قەسرم ئەفراشتن هەمپایه کیڤان

تا وەختێ کارم ئاما وە ئتمام

نییان بناێ ئەیش ساقی باده و جام

چنی کەنیزان گوڵبەرگ و گوڵرەنگ

 تەرەنم سازان شەیداێ شووخ و شەنگ

مشتری رخسار، فتنه و شەوق ئەفروز

نەفیسه، هڵاله، سعده، جەهانسوز[۱۲۶]

گشت حووری حور، حوری سفەتان

گشت مەتاب جەبین ، زوهره تەلئەتان

سەنەمبەر، گوڵچین ،حووری، پەریزاد

گڵزار، گوڵەنام،گوڵفام و گوڵشاد[۱۲۷]

گشت سەرمەست جام، بادەێ ئەقیق رەنگ

رەقاس پەێ ئاواز چەقانه چلچەنگ

گشت پاکوو وە دەنگ دومەکچی و دەف

کرکرەیگەردەن سوراحی وە کەف

مەنوشان بادەێ ئەنەب پیاپەێ

وە یاد قووباد کەیکاووس کەێ

موترب وەو ئاواز خوەش سدائیەوە

بەو لحن و تەحریک نەکیسائیوه

ئەوان مەقامات لە سینەشان بی

باربد بەندەێ کەمینەشان بی

نەوی خەوف مەرگ زەڕەێ وە ڵاشان

بی ئەنازە بی پوشا بەخشاشان

ئەوان تا دەوران وە کامشان بی

هەر وە کەف، بادەێ گوڵفامشان بی

فکر نەمە کردن دونیا فانیه

مایەش نەیامەد، پەشیمانیه

وێنەێ شووڵەێ شەم کافوری وە چەم

شەوان مەسووزو، خامووش سوبحدەم

بەو شووڵەێ نەسیم شەفەق زەردەوە

جەم بیار مەویا ، شەم مەمردەوە

نیشت ئەو میان بەزم مەیخاران

ویش بەدر کامڵ، جەم سەیاران

من که هووماێ چهر جی ئەنازم بی

کاوان گشت چون فەرش پا ئەنازم بی

پاتاق ،سەهەند، قەد، هوڵاکوو

مانشت وگوران، بەن داڵاهوو

قاچاق ،قەترەنگ، قەیس و لاوە کوو

مانشت و گوران ، بەن نواکو

سمنام[۱۲۸]، دامقان، ساووج بلاق و قەیس

ئیروان، شیروان، شایڵا تفلیس [۱۲۹]

قوولەێ قەندهار، ئەرگ سفیید یاڵ

ژە کان ئەلبەحرەین تا دەم خەڵخاڵ

ئەلبورز واحد، بەن  ماوڵاخ

ئەمرو، ئەڵوەن، بەن بش بارماخ

ئەڵبرز واحد، پێچ پیره باخ

ئەمرولە و ئەڵوەن بەن سابلاخ

پینه، ئووشتران کوو، سەرئەندیب تەمام

باوه یاڵ، دینار چەنی لەنگەر جام

قوسه و ئوشتران کوو، سەراندیب تەمام

کەمەر کوو، چەنی بەن داڵاهوو

قوولەی چل ئەبداڵ ، چل مەرد شاهوو

قوولەی چل ئەفداڵ، ئەرک سفید یاڵ

ژە کان ئەلبەحرەین تارم و خەلخاڵ

بیستون بەرز، یافته ئەلەنجه

 قەرەداق پیوەو، تا بەن گنجه [۱۳۰]

کوی ئەبوقەیس، مەکه ومەدینه

وەلحاسل، کووانگەردین ژەی وینه

یه گشت چون مرید سراپەردەم بی

بەڵکەم کەمتەر، سەنگ پایه خوردەم بی

وە تەوری هەواێ  پایەم بڵین بی

سەنگێ ژە پایەم سەد دەماوەن بی

 هەر ئیوار  قوورشت کەڕەناێ شیر دەنگ

مەپەیکا وە فەوق یاس ئەبلەق رەنگ

هەر هەفته خوڕشت کەرەناێ شیررەنگ

جاشان هەر وە فەرق فەوق ئەبلەق رەنگ

سداێ سەنج ساز بڕی بڕی یووق

خوەرئاسا مەنیشت ئەو برج ئیوق

گڕەی تاو گەرم کورەی بوخاری

جەم مەجمەران عوود و قماری

مەی خاران سەرمەست من وە خاتر جەم

کووان چون کاهێ منمانا وە چەم

تا روژ مەناڵان ، کووس فەریادش بی

شەیدا و سرووش، وە شیدادش بی

قەقەی قویا قوی ڵاڵ کەمەران بی

نووشاو نووش بەزم بادە خاران بی

 مەنیشتن ئەو برج سەلتەنەنت ئەزیم

 مەپووشان ئەساس نادرەی نەدیم

ئەوان وەێ دەماخ تەمتراقەوە

من وەێ زەمزەمەێ خوەش مەزاقەوە

سداێ سەنج وساز چەنگ و بوق عوود

 سوورئاسا مەنیشت ئەو چەرخ کەبود

باز هەر نە سداێ نالەێ سنج و ساز

 چون خنگ فەڵەک مەنیشت ئەو ئاواز

جەم جەمشیید ئاسا مینا بلورێ

ساقیان ساده و فنجان فەقفوری

ئەوان مەقامات مەنینەشان بی

باربد بەنەێ کەمینەشان بی

ئەوەڵ تا دەوران وەکامشان بی

هەر فکر بادەی گڵفامشان بی

تا ئاخر دەوران چەرخ کەج رەفتار

نرد بازی پر فەن لیشان کرد ئزهار

سەنگ تەفرەقە دا لە میناشان

شەنیا ئەساسەی بەزم چنیاشان

 وە تەوری لەی دار دونیا بەردشان

چما هیچ نەوین هیچ نەکەردشان

ئەوان ویەردن چون ریڤیاران

من مەنم چوون سەنگ سمکووی سەواران

افزون بر(دارەجەنگە) و(قڵاچیر) منظومه دیگری وجود دارد که خطاب به (بیستون) سروده شده است. در آن  دو منظومه، درخت و یا مکانی مورد خطاب می بود و در ایجا کوهی به بزرگی و بالا بلندی بیستون مورد خطاب است. نام سراینده آن بر من معلوم نشده است. نویسنده و شاعر توانمند جناب مسعود قنبری به نقل ار پدر بزرگوارشان حسن قنبری آن را یاداشت کرده وبی دریغ  در اختیار اینجانب قرار دادند. از ایشان سپاسگزارم و کار بزرگشان را ارج می نهم. این منظومه از یادها فراموش شده و به گمانم ناقص است. امیدوارم اگر کسی تمام آن را در اختیار دارد، آن را در دید و داوری خوانندگان قرار دهد، تا به عنوان میراث گرانبهای ملت کرد در حافظه تاریخ ماندگار بماند.

بیستون

میرزام زەمانه، میرزام زەمانه[۱۳۱]

یەێ روژ چیم لە فکر سەوداێ زەمانه

پووشام جامەێ خەیز، دەیری دیوانه

شەو گەردی کووهان ، کردم وە یانه

بەن وە بەن گیلیام وە خاتر خەمین

تا ڕام کەفتەو پاێ قولەێ بیستون

د کوو جوور پەڕاو، سەر کیشاون ئەو هەم

تێدا جا گرتون، سپاێ دیو وجەم

سەر وە کەشکەشان فەڵەک ساوا بی

دایەم شووڵەێ خوەر لە کوو ئاوا بی

پرسام بیستون، سەر لە رو ئەفلاک !

دەرون وە تیشەێ ئاشقان چاک چاک

مالوومەن ماواێ کەمەر لاڵانی

 جاێ نشات و بەزم خاس خیاڵانی

دەفتەر هساو روژگارانی

باخەوەر لە کار شەهریارانی

لە ڕوژ ئەوەڵ بەناێ ئیجادەد

تا ئیسە هەرچەن مەیوو وە یادەد

بەزم سەر سەرگوزەیشت شاهان ئەجەم

بەیان کەر پەریم ، بی زیای بێ کەم

دەنگ بانگ بەرز، زڵای بی شوو

کوو دەس کرد وەشین و واوەێلاو هەێ ڕوو

ئەوەڵ کەیومەرس، باد گوڵ کینە

ساهوو جەواهر، گەنج و خەزینه

دووم پەێ فەرهاد، غەریب لە شاران [۱۳۲]

ئەسرین لە دیدەم، چون سەیل واران

چیهر و مەنووچیر وە حەق نیشان دیم

ئەیوانی جاێ بەزم ، گەردەن کیشان دیم

ماڕەکەی ئەتا[۱۳۳] لە کوو بلوور[۱۳۴] دیم

سام سیامەک، سپاێ پڕ زوور دیم

تەنتەنەێ شاهی ئەفراسیاو دیم

نەوزەر داد وە کووشت ئیران خراو دیم

شەور سەڵتەنەت وە ئەوڵای زاڵ دیم

شاهی لە ئەقباڵ رووسەم  بەتاڵ دیم[۱۳۵]

هەفتاد و دو کوڕ، نەوەێ گوودەرز دیم

هەر یەکێ لیشان ساهوو یەێ مەرز دیم

مەکر گەرسیوەز با سیاوەخش دیم

خون خواهی رووسەم ، سوواری رەخش[۱۳۶] دیم!



فەڵەک لە سایەد! فەڵەک لە سایەد!

چەن جەور چەن جەفا کیشام لە سایەد!

ئەو جەفای بێ سود هیچ بێ مایەد!

ئەوسا تاج بەخش، ئیسە نەدایەد

نەزانام فەڵەک پڕ حیلە وپڕ فەن

جام دا شاجەمشیر لە شا جەمشیر سەن

شاجەمشیر وەو جام تڵا کارەوە

وەو سەد هزار فیل ، دانه [۱۳۷]بارەوە

وەو تاج تڵاێ، تڵا بنیەوە

رووسەم نەید وەو گوورز نوسەد مەنەوە



رووسەم پاڵەوان پاشای کیان بی

سەر تا پا لە پووس بەور بەیان[۱۳۸] بی

ڕەخشی هونەرمەن[۱۳۹] گورزی گران بی

کوشەندەێ دیوان مازەندران بی

خون لە جای گورزێ مەکرد فەقاره

ئەویش بەنی لەو چای لەیل و نەهاره



سام و نەریمان ، شەمقاڵ[۱۴۰] وگودەرز

گورز مەشان لە رو سەما تا وە ئەرز

کووەن قوچاخان[۱۴۱] نەمەن شماره

کوڵ بەنین لەو چای لەیل و نەهاره [۱۴۲]



کارساز کەریم! کارساز کەریم!

لە باوە ئایەم تا ئەﭬدل ئەزیم

زەهاک وەو ئومر هزار ساڵەوە

قارون وەو سروەت و گەنج و ماڵەوە

هووشەنگ شاه وەو سام سامناکەوە

شەداد وەو بەهیشت نقره پاکەوە

شاێ مەردان وەو شەس، ئفریت بەساوە

وەو تیخ ئەڵماس مەوداێ مەساوە

چەن گیس ماران[۱۴۳] گرت وە دەسەوە

رەسی وە فەریاد هزار کەسەوە

شاێ زەورەق نشین لە رو بەهر نیل[۱۴۴]

 تالیم دادەی ویش ئەفی جبرەییل

کووەن داوود، شای بێ دەساو دەم کوو؟

هەڵقەی باتنێ، زڕیەی مکەم کوو؟

حەسەن وەحووسەین ئبن حەیدەر کوو؟

کوو مەوڵام عەلی؟ساقی کەوسەر کوو؟

کوو مووسای کازم،کەلیم لام کوو؟

هامراز نەبی، تای بی هەمتام کوو؟

داود وەو کورەی ئاسنگەریەوە

سڵیمان ساهوو جن و پەریەوه

کووەن شا فەرهاێ ،پادشازادەێ چین[۱۴۵]؟

لەت لەت مەشکاوان سەنگ لە بیستون

جوشیا و خروشیا، چەشمە و سراوان

وه  زور  بازو، مەقار مەشکاوان

دنیا دەمیگه، فەسڵ وەهاره

ئەویش بەنی لەو چاێ لەیل و نەهارە



کووەن ئسکەندەر پادشاێ بەڕ بی

شاه شاخدار بو، شاخێ لە زەر بی

دڕ هاوەرده بو، باج لە دەلیا گرد

فەڵەک بی وایە ئەوش لە دنیا برد

کووەن شا ئەباس شاێ جەنەت ماوا

شاران خراوو ئەو کەردەش ئاوا

ئەوش شاهێ بو، وە باتن هەێ کرد

جسر[۱۴۶] بەقدا شار، وە شەمشیر پەێ کرد

شوون شەمشیرێ هەیمان دیاره

ئەویش بەنی لەو چاێ لەیل و نەهاره



کووەن شا تەیموور پادشایگ لەنگ بی

خوەێ لە بان تەخت سپاێ لە جەنگ بی

سپاێ بێ سەردار مەکرد خاواره

ئەوش بەنی لەو چاێ لەیل و نەهاره



 از این گونه اشعار، نمونه های دیگری نیز وجود دارند  که با این دست مایه های شعری، سروده شده اند. از آن جمله سرودەی کوتاهی است که اینجانب از مهندس شیرو نجفی از مردم یارسان و ساکن(ئارۊن ئاوا) شنیده و یاداشت کردەام. گویا شاعر آن میرزا قلی کرندی است .

 یەی ڕووژ پەێ تەقدیر دەوران دیرین [۱۴۷]

راگەم  کەفتەو پاێ قەدەمگاێ شیرین[۱۴۸]

دیم قەدیم قەسڕی رەدەێ زەمانه

خشت و خاک خاپور خراوەخانه

دەس بێ کەسیم من دا وە سەردا

پەڕی وەرینان[۱۴۹] واوەێلام سەردا

ئەوەڵ پەێ خەسرەو زەڕبەخش وە خەرمەن

دووەم پەێ شیرین شازادەێ ئەرمەن

سیەم پەێ شاپوور قازی قەڵەم زەن

چوارم پەێ فەرهاد کلەی کووان کەن

مەگریام، مەشیام[۱۵۰]، چەم وە ئەسرەوە

کەم کەم تەکم دا من وەو قەسرەوە

دیم دەنگی ئاما لەو خاپورەوە

سداش سەر نیا لە بن کوورەوە

واتش: هەی ڕیڤیار، هەواڵ پرس هاڵ!

وەشەو شەوگار شووم، وە رووژ ئەوقات تاڵ

ئەوسا ک من بیم ، تەکیە و و تالار بیم

جاگەی بانوان ئەرمەن دیار بیم

فەلەک فەن باز سییا بەختم کەرد[۱۵۱]

خەسرەو فانی کەرد تاج و تەختش بەرد

خەسرەو فانی کەرد ، فەرهاد کوشته کەرد

خەنجەر وە سینەش تا وە مشته کەرد[۱۵۲]

نە فەرهادش هاشت ، نە خەسرەوش مەند

فەڵەک بن چینەی ئاسار من کەند

ئەوسا تا وەێ ڕوژ، وەێ تەوور بی نور بیم

ڕوژ وە ڕوژ بەتر، وەێ تەوور خاپور بیم[۱۵۳]

درکتاب( ترانه های لری میرنوروز) نوشته کرم علیرضایی قطعه شعر کوتاهی وجود دارد به نام گفتگوی میرنوروز با درخت پیر که از حاج جلال کریمی از بزرگان طایفه میر در آبدانان نقل شده است.کرم علیرضایی چنین نوشته است : روزی میر نوروز با دو نفر از دوستانش از آبدانان به سوی دهلران از مکانی به نام “تەلەدوول” در ارتفاعات شمال دهلران عبور می کرده اند که درخت کهنسالی نظر میرنوروز را جلب می کند .میرنوروز فی البداهه درخت را مورد خطاب قرار می دهد و از زبان درخت نیز خود پاسخ می دهد و مثنوی بلندی با زبان لری که دربرگیرنده تاریخ اسطورەهای باستانی ایران است ، می سراید متاسفانه به علت گذشت زمان از این مثنوی فقط چند بیت زیر مانده است :

از قەزا سێ نەفەر هەرسیگ پیاده

ئمروو ده “تەلەدووڵ”رەموو فتاده

دە نەزەر ئفتاده دیدەم  پیرەداری

گوتمش: ئەی پیرەدار! ئەی پیر پڕجەور

توو خەوەر داری ژە ڕوژ گەوور از گەوور

ژە ئەیام حەزرەت نووح پیرەدار بیم

ژەئەیام روسەم زال پیره دار بیم

م دەرەخت پایتەخت کەیقوبادم

تەڵەسم خون سیاوەخش ها وە یادم

م دەرەخت پایتەخت بەهرام گوورم

ئیسه جاێ مار و مەلەموورم

در دیوان شاكه و خانمنصور كه گردآورندگان آن محمد علی قاسمی با همكاری علیرضا خانی بوده اند به شعری از شاكه برخورد كردم كه به نوعی همانندیهایی با اشعار (دارەجەنگە) دارد .

بەرزە چناران، بەرزە چناران

بەو بچیمە سەێر بەرزە چناران

چنارەی خەریو نزیك شاران

جاگەی هەرساڵەی تەمنگای یاران

گەل گەل و جوز جوز چو سپاداران

پرسام ئەی چنار غەریب شاران

جاگەی ئەیش و نووش گوزەرگای یاران

تەمنگای گوڵان سەوزەی وەهاران

پرسام ئەی چنار! شەم شەماڵ لەرز

تو لە هەوای كی ئێقەد بوده بەرز

پرسام ئەی چنار پەێ كی زەردەنی؟

مەر چو من هجران شەخسی كەردەنی ؟

ئەوسا تولی بیم كەفتم له داران

سەوز كردم له بەین شیش مەغاران

گەل گەل نازاران هاتن وە پاگەم

تەمەنگا كردن هەرسو لە ساگەم

قیقەی نازاران مەنیشت ئەو شاخم

منیش لە بووته بەرز بو دەماخم

 قیقەی نازاران لەپای من ویەرد

منیش لەو بووته زایف بوم و زەرد

لە بەس تەمنگای زنج و خاڵ كردم

یەسه لەو بووته زایف وزەردم            

این تنها شمه ای از نگاه ویژه ملت کورد و کورسویی از آن انبوه در دامان پر مهر شعر و ادب  کوردان بود و بس.

 منابع:

۱ – شاهنامه – ابو القاسم فردوسی

۲-  رزم نامه های کردی شفاهی و دستنویس

۳- گلزار ادب لرستان – اسفندیار غضنفری

۴- سرود بادیه – ملا محی الدین صالحی

۵ – افراد و اشخاص(مسعود قنبری – شیرو نجفی – سید حسن قنبری)

۶- استاد اردشیر کشاورز ، پژوهنده کرماشانی.

۷- وحدت قومی کرد وماد – منشا ، نژاد . حبیب اله تابانی.

۸ – روایات كتاب ‘تاریخ بیهق’ اثر علی ابن زید بیهقی.

۹ – دانشنامه مزدیسنا – دکتر موبد جهانگیر اشیدری

۱۰- فرهنگ فارسی- دکتر محمد معین

۱۱ – جغرافیای تاریخی الشتر و ریشه نژادی لر – حجت اله حیدری

۱۲ – روان شاد استا د سید ابوالقاسم  انجوی شیرازی

۱۳ – روان‌شاد دکتر محمود روح‌الامینی –  کتاب نمودهای فرهنگی و اجتماعی

۱۴ -(سیدنی-سمیت)  – شرق‌شناس و آشورشناس

۱۵ – كتاب زندگی و مهاجرت آریائیان اثر فریدون جنیدی

۱۶ –  تاریخ قدیم شرق نزدیک، مستر هول ، ص ۵۵۵

۱۷ – مقدمه ئاوینک -فرهاد عزتی زاده

۱۸ – مقدمه پاتوره و پری – فرهاد عزتی زاده

۱۹- کتاب میرنوروزی – علیرضایی کرم، انتشارات حروفیه،چاپ اول، ۱۳۸۸٫

۲۰- قاسمي ، محمدعلي ( با همكاري علي­رضا خاني ) ، ديوان كامل شاكه و خان منصور ، انتشارات صلاح الدين ايوبي ، چاپ اول ، ۱۳۷۹ .

 ۲۱ – فردوسی نامه – سید ابوالقاسم انجوی شیرازی

---