(نووڕینێگ کوڵ وە کوڵە‌فیلم داوێژ)
سنەت لە وڵاتەیل بن‌دەس‌خریاێ و پەراوێزخریاێ ڕوومەت دژەیەک و دوانەێگ دێرێد. گاجار بەشەیلێگ لێ ئامیتەێ مودرنیتە بوون و ئرا پێشکەفتن فەرهەنگ کوومەڵگاێگ(جامعە) وە کەڵکە و گاجاریش بوودە تەوقێگ لە مل خەڵک و بوودە ڕێگر و مدوو خسار فەرەێگ لە ئەژم‌گرتن بنەماێ فکری و فەرهەنگی دموکراتیک وڵاتێگ. لەێرە جی ئاماژەس ک سنەت وەگشتێ هاوتاێ دین نییە هەرچەن لە جیەیلێگ یەک داپووشنن یا وەهێزەو کەن وە تایبەت لە دیاردەیل دژە ژن. لە ناو سنەتەیل ناوچەیل کوردستان وەتایبەت کرماشان و ئیلام، لەکستان و لوڕستان «کیەرد و کەفن» یەکێ لە پیچەڵ‌پێچ‌ترین و هاوکات سەمبولیک‌ترین شێوازەیل چارەسەری گیچەلەیل پەیوەندی‌دار وەگەرد قەتل یا کوشتنە. بکوش لە جیگاێ کەسێگ ک چمان ئامادەێ قەبووڵ کردن مەرگە، کەفن کەێدە وەر و کیەردێ گرێدە دەسەو-فەرە دیار نییە لە بوار دیروکیەو لە چ سەردەمێگا قورئان وە دەسەو گردنیش پێ ئزافە بوودن- لە وەراێوەر بنەماڵەێ کوشیاێ و بڕێگ لە گەورایل ئێڵ و عەشیرە وژنێ نەێد لە زەۊ ک یا بوەخشیەێد یا بکوشنەێ. ئرا کەسێ ک لە دەیشتەو نووڕێد ئێ هاڵکاتە هاتێ ئاێەم بخەێدەو هۊر ڕێیەوڕەسمەیل مەزهەبی یا تاتر ئایینی ئەمان لە ڕاسی، لە دڵ ئێ نەمایش سەمبولیکە، یەێ تراژدێ کومەڵایەتی شاریاسەو ک نیشان دەێد چۊ کومەڵگایل سنەتی ئڕا لقاودان تن‌وتێژی دەسە داوان فورم تازەێگ لە تن‌وتێژی بوون. ئەڵبەت ئمکان دێرێد لە سەردەمێگ وە پەێ زەبر دیرووکی بڕێگ سنەت لە چەو قەێرانەیل تۊش‌هاتێ کومەڵگاێگ پێشکەفتیش بۊنە. لە دڵ ئێ ئایینە، جووڕێک پارادوکس یا دوانەیی بنەمایی شاریاسەو. لە لاێگەو بوود ئێ دیاردە تەقەڵاێگ ئرا نواگیری لە هەق‌سەننەیل خۊنی زانس و لە قەڵەم دا، لەورە ک بنەماڵەێ کوشیاێ ئەگەر داواێ بەخشین قەبووڵ بکەن، نواێ زەنجیرەێ خۊنیەری گرن. لە لاێ ترەکەو ئێ ئایینە جیا لە بازتولید نەزم عەشیرەتی و قورسەوکردن هێز سنەت نییە. گەورایلێگ ک ڕوڵ ناوجی‌کەر دو لاێەن دێرن هەو کەسەیلێگن ک ئێ مکانیزمە زینی هیشتنە. چۊن دریژەێ ئوتوریتە یا بان‌دەسی یا باڵادەسیان گریە خواردەسە ئێ جوور سنەتەیلێگەو. یانە نە تەنیا لە ڕوڵ ناوجی‌کەر بەڵکو لە مەقام پاڕێزەر یەێ سیستم خێڵەکی دەرکەفن ک لە وەراێوەر مودرنیتە و سەروەری یاسا یا تەنانەت ئەقڵانییەت دیالوگ‌مهوەر بەرخوەدان کەن.
ئڕا نووڕسن وە ئێ کورتە فیلمە لەسەر ئێ لینکە “کورتە فیلم داوێژ”کرتە بکەن
واڵتر بنیامین لە شییەوکردن خوەێ لە تن‌وتێژی، لە ناوێن «تن‌وتێژی ئستورەیی» و «تن‌وتێژی خودایی یا ئلاهی یا ئاسمانی» جیاوازی نەێد. لە نووڕین ئەۊ تن‌وتێژی ئستورەیی هەو تن‌وتێژییگە ک نەزم دامەزریاێ پاڕێزنێد و هاوکات وە گەرد ڕەوایی‌دان(مشروعیەت‌بخشی) وە خوەێ لە ناو نیەچوود، بەڵکو لە شێوازەیل جیاواز بازتولید بوود. کیەرد و کەفن نموونەێ کڵاسیک لەێ جوور تن‌وتێژیەسە. ئێ ئایینە، لە هاڵێ ک وە ڕەواڵەت ئرا کەمەوکردن تن‌وتێژی داڕشیاس یا دیزاین کریاس، لە ڕاسی وە ئاست سەمبولیک یا نەمادین بەێدەێ و بوودە نواگر یەێ نزام یاسایی سەروەخو.
لە نووڕگەێ ڕنە ژیرار ک گەپ مژار یا چەمک «تن‌وتێژی و قوربانی‌سازی» دەێد، کومەڵگایل سنەتی ئرا کونتروڵ تن‌وتێژی دەرۊنی، مکانیزمەیل ئایینی دیزاین کەن ک لە تێ تن‌وتێژی، وە شێواز کونتروڵکریاێ و قەبوول‌کریاێ لە لاێەن جەمع یا کوومەڵەو، خالی بوود. لەێ چوارچێوە، کیەرد و کەفن بوود وە ئایین قوربانی‌سازی ناو برد. ئەمان ئێ جار، قوربانی سەرەکی نە کەسێگ ک کوشیاس، بەڵکو خود بکوشە. ئەۊ وە قەبووڵ‌کردن نەمایش مەرگ خوەێ، وە کەفنێ ک کردەسە وەر، وە کیەردێ ک ها دەسێەو، خوەێ تەسلیم چارەنۊس جەمعی کەێد. ئەمان خاڵ سەرەکی لێرەسە ک ئەۊ لە پێشا زانێد ک ئێ مەناسکە لە فێشتر مەوردەیل، نە بوودە مدوو مەرگ بەڵکو بوودە مدوو بەخشینێ و ڕزگاری‌دەرە. وە وتەێ تر، ئێ ئایینە نە ڕێیگ ئرا توڵە(هەق سەنن، ئنتقام) سەنن، بەڵکو شێوازێگە ئڕا نیشانن یا ئەوخوار هاوردن توڕەیی یا خەشم جەمعی و هەڵەوگەردان نەزم کوومەڵایەتییە.
پیر بوردیو لە نەزەریەێ تن‌وتێژی سەمبولیک خوەێ، نیشان دەێد ک فەرە لە سنەتەیل ک لە کومەڵگەیل بەسیاێ ئجرا بوون، لە ڕاسی چشتێ جیا لە دریژە‌دان نەزم دامەزریاێ نیین. ئایین کیەرد و کەفنیش لەێ چوارچێوە، ئەمرازێگە ئرا کونترول ڕەفتارەیل کوومەڵایەتی و سەقام‌گیری ڕوڵەیلێگ ک لە تێ گەورایل ئەشیره هێمان سەرچەوەێ داوەری مینن. وەێ مدووەسە ک وە سەر گۊیەڕیانەیل فەرەێ کومەڵایەتی، هێمان تۊیەنی شوون پاێ ئێ ئایینە لە بڕێگ ناوچەیل دیەو.
پرس یا مەسئەلە ئەمان تەنیا وە بازتولید سنەتی سنووردارەو نیەود. ڕەوانکاوی فرویدی ئاموژیاری ئیمە کەێد ک ئێ جوور ئایینەیلێگ، فێشتر لەوە ک ڕێیگ ئرا چارەسەری مرافەیل بوون، شێوازێگ ئڕا وەڕێیەوبردن هەست گوناە و توڕەیی سەرکوت‌کریاێ لە ناو کومەڵگاس. بکوش، وە پووشین کەفن نە تەنیا لە نووڕین دەرەکیەو بەڵکو لە ئاست ناخوداگاە، خوەێ نەێدە جیگاێ قوربانی‌کریاێ. ئەۊ لە ڕاسیا لە ڕێ ئێ مەناسکە خوەێ پاکەو کەێد و گوناە وە شێوەێ نەمادین لە ملێەو بوود. یە هەو چشتەسە ک فروید لە شروڤەێ دین و ئایینەیل قوربانی‌سازی، ناوێ نەێد جیواز کردن هەست گوناه
لە ئەنجاما، لە دنیاێگ ک وەرەو پێچەڵپێچی فێشتر، نیشتە‌جی‌بۊن بەربڵاو شاری(شارنشینی) و سەروەری یاسا جوود، پرسیار بنەمایی یەسە ک لێوا سنەتەیلێگ تا کوو بەردەوامن؟ لە هاڵێگ ک لە نزامەیل مودڕن دادوەری هانە شوون ڕێکارەیل یاسایی لە جی هەق‌سەنن تاک یا فەردی، وەلێ ئڕا ئێ مەناسکە لە بڕێگ ناوچەیل هێمان هەسان؟ وڵام یە هاتێ لە بێ‌باوەڕی نسبی گشتێ وە نزام دادوەری بوود. فەرە لە کەسەیلێ ک دەسە داوان ئێ ئایینەیله بوون لە ڕاسا وە مدوو دەس‌وەڕەس نەبۊن یەێ دادوەری دادگەرانە و وە‌هێز، وە شێوەێل سنەتی هەڵگەردیەنەو. لەێ دووخە، تەنیا ڕێ ئرا ئەولانان ئێ سنەتەیلە، وەهێزەو کردن بنکە، ناوەند یا ڕێکخراوەیل مودڕن یاسایی و ئەوبان‌بردن باوەر گشتێ وە دادوەری فەرمیە. کیەرد و کەفن نیەود تەنیا وە ئنوان یەێ سنەت زۊنێ یا قەدیمی و ئایینێگ ناوچەیی لە وەر چەو گردەێ. ئێ مەناسکە ڕەنگدانەوەێ چۊنیەتی هەڵسوکەوت کومەڵگا وەگەرد تن‌وتێژی، دادوەری و دەسەڵاتە. لە کومەڵگایلێگ ک دادوەری مودڕن هێمان جی پاێ قورسێگ پێا نەکردنە، لێوا ئایینەیلێگ دریژه دەنە زینی‌بۊن خوەێان و یە نیشان دەێد گوزەر لە سنەت وە مودڕنیتە، چشتێ بان‌تر لە گۊیەڕیان لە پێکهاتەیل یاساییە. ئێ گوزارە هەوەجە وە وەرچەرخانێگ لە شێواز تێفکرین، هەست و ڕۊیەڕۊبۊن ئیمە وە گەرد چەمک یا مژار دادوەریە.
«داوێژ» وە ئنوان ئەزمون و بەرهەم تازەێ فیلم‌ساز کورد، ئمێد باقری، تەقەڵاێگە ئرا ڕەوایەت سنەت «کیەرد و کەفن» لە نووڕین جیاوازێگە ک هەوڵ داێە لە لاێەیل ژێرین ئێ کوڵە‌فیلمە وە نووڕگەێ ئاشتی‌خوازانە لە کومەڵگاێگ تا ناخ سقان تۊش‌هاتێ سنەتەیل ئاماژە بکەێد. «داوێژ» فەره‌تر لە هەڵەوگەردیان وە یا شیەو کردن ڕیشەیل یا بنەمایل کومەڵایەتی-فەرهەنگی وە‌دی‌هاتن تن‌وتێژی و پەڕە‌پێیا کردنێ وە جووڕێگ هەبۊن تن‌وتێژی جارێ و تا بانان نادیارێگ پێش‌فەرز گردێە وەلێ ئمێدێ و خاڵ‌سەرەکیێ یەسە لە جی بی‌دەنگی هەوڵ بەێد ئەوخوەنین(خوانش) ئاشتی‌خوازانەێگ لێ داشتوود و لاکەم لە ناچاری نەبۊن ڕێیەیل تر لەێ ئاڵترناتیوە بۊشێد. ئەڵبەتە فیلم کوڵ و نزیک وە ساختار دکومنتار(مستند) ئاستەنگیەیل خوەێ دێرێد و هەڵگر فەرە لە باسەیل نییە. کومەڵگەێ کوردستان وەتایبەت کرماشان و ئیلام و وەرەو لورستان وە عنوان ناوچەیل لە ئاست دیروکی بن‌دەس‌کریاێ و وە‌پەراوێز خریای ئابوری‌سیاسی دەرگیر فەرە لە خسارەیل کومەلایەتیە وە مدوو گەشە‌پێیا نەکردن یا دەرفەتێ نێیاشتن، وەێ مدوە دەگمەن هونەرمەندەیلێگ لە مەێدان هونەر و ئەدەبیات هەوڵ دانە ئێ قەێرانەیلە لە ناو کارێان ڕەنگدانەوە داشتوود. نموونە کارەیل ناسر قوڵام‌ڕزایی و فیلمێگ جوور «خۊن‌سڵ». لەێ بوارەو یەگ فیلم‌سازێ ک لە یەکێ لە شارەیل دۊیاخریاێ و پەراوێزخریاێ جوور شاباد هاتێە و خەمسارد یا کەمتر خەم نییە نیشان‌دەر جووڕێگ بەرپرسایەتی کوومەڵایەتییە وە بێ‌ئەنیات قەێرانەیل ئێ شار و ناوچە ک ڕووژ نییە کەسێ لە ناو نەکوشیەێد یا کەسێ خوەێ نەکوشێد و جوانەیلێ ک تۊش ئعتیاد و خسارەیل تر هاتنە. «داوێژ» دەرفەتێگە ئڕا وە وەر باس خسن دووخ کوومەڵگا و گەپ‌دان چین ڕووشنبیر لە سەر قەێرانەیل وە تایبەت ئڕا ئی پرسیاره که ئرا تن‌وتێژی ئێقەرە وە سەر مێژگ و ڕەفتار مەردم ئێ ناوچە زاڵە و دیالوگ ئێقەرە ڕۆڵ بێ‌نزێگ لە ژیان ڕووژانەێان دێرێد. یا ئیمە چ ئەمرازەیلێگ ها وەرد دەسمان ک هایمنە دەیشت پێکهاتەیل دەسەڵات، ئڕا نواگیری یا کەمەو کردن دیاردەیل هان‌دەر تن‌وتێژی لە کومەڵگاێ کوردی. دەسپێک ڕەخنەیی ئێ یادداشتە دۊز ئێ کەلایی یا خڵا نیشانە گردێیه ک ئیمە باێه قدسیەت‌زدایی بکەیم لە گشتێ ساهەتەیل کوومەڵایەتی و بشکنیمان ئڕا یەک بتۊیەنیم ئەرزشەیل نووێگ بنەوا بنەیم ئڕا بانان نەسڵەیل و بەرەیل تر. گشتێ مدیومەیل هونەری جوور شێعر، ڕومان، پەیکەرسازی، تاتر، سینەما و…ئەمرازەیلێگن ک لە پاڵ مدیا و ساختار ئاکادمی تۊیەنن دەسمێیەت‌دەر بوون ئڕا باس لە کوومەڵگا و پەروەردە و دیاڵوگ و ڕەخنە هەر چەن گشتێان لە وەر دەس ئیمە نەود. پرسیار مەزن و سەرەکی تریش لەبارەێ کوومەڵگەیل تۊش‌هاتێ خسارەیل چەن‌لاێەێ کوومەلایەتی جوور شاباد یەسە ئەرک یا ڕوڵ بڕێگ نەهادەیل جوور زانکو ها کوو؟ ئاکادیمیسەین، کوومەڵناس، دەرۊن‌ناس، فیلسوف ئێ شارە ئرا ئێقەرە بێ‌دەنگە لە وەراێوەر ئێ قەێرانەیلە؟ ئڕا هیچ دانیشتن زانستیێگ لەێ شارە ئڕا تاو توو و شییەو کردن ئێ قەێرانەیلە وە‌ڕێیەو نیەچوودن؟ ئرا فیگورەیل هونەری و ئەدەبی لە ئاست فەزاێ گشتێ هیچ هەڵوێستێ نەێرن؟ مدوو ئێ نەزووکی و بێ‌دەنگی فەزا چوەس؟
«داوێژ» بەرهەم تەقەڵاێ تاکە و دیارە لە ژانر فیلمەیل کەم خەرجە ک خوەێ گیچەڵەیلێ پێش تیەرێد جوور نابازیگەر و کەیفیەت تکنیکی ک جی ڕەخنە نیین. جیا لە نووڕین وە ناوەڕووک فیلم نەباێە لە هۊر بوەیم ئێ جوور ئەزموونەیڵێگ ک وە‌پێچەوانەێ سدا‌وسیماێ پاریزگایل سنە و کرماشان و ئیلام ک کەم تا کوت نووڕین سووکێ وە زوان کوردی دێرن، لێرە زاراوەێ کەڵهڕی لە مدیوم سینەما وە کار گریەێد و لە ژانرەیل موسیقی خەم جووڕ موور کەڵک گریەێد ک پر باێەخە.
ئامانج ئێ کوڵەنۊسینە لە پاڵ ڕێز گردن و نووڕینێگ وە فیلم داوێژ ئاماژە وە یەسە لە فەرە سنەتەیل یا شێواز ژیانمان هۊردەو بۊمن ک هەوەجە نییە جووڕ تەوقێ لە مڵ تا ئەبەد ئیمە قاڵبەیل سفت مێژگمان نەشکنیمن و شانازی وە گوزەیشتەێ بکەیم ک لە فەرە بوارەو هیچ جەنبەێ وە دەرد بخوەرێگ ئرا ژیان ئمڕوومان نەێرێد. لە خوەمان، گوزەیشتە، شێواز ژیان و هەڵسوکەوت ڕەخنە بگریمن و ترسێگ نێاشتۊمن. یە دەسپێگ گۊیەڕیان و دەرچین وەرەو مەدەنیەت یا ژیارە.
.
یادداشت‌ها،مقالات و ….. آرا و نظرات نویسندگان خود را بیان می‌کنند و بازتاب دیدگاهی از سوی هساره نیستند.
