جسم فریاد بر می آورد : نمی خواهم گرسنه باشم،
تشنه باشم، و از سرما برخویش بلرزم، زیرا هرکه رها
از اینها باشد، حتی با زئوس نیز، بر سر شادکامی
درخواهد افتاد
( اپیکور ـ فیلسوف یونانی )
از شمس تبریزی روایت شده است که : « در هیچ حدیث پیامبر نپیچیدم الا در این حدیث که الدنیا سجن الم ۊمن، چون من هیچ سجنی نمیبینم، می گویم سجن کو؟ … مرا از این حدیث عجب می آید که من، همه خوشی دیدم، همه عزت دیدم، همه دولت دیدم» (۱)
در عرفان اسلامی مسئله ی غم و شادی از مسائلی غامضی بوده است که متفکران بسیاری را به تفکر و ستیز واداشته است.
در یک سو امام محمد غزالی بود که دنیا را پر بها نمی دانست و شادی های دنیوی را دلبستنی نمی دید(۲) و نه جسارت و عشق و وصال ، که خوف و احتیاط و حذر در سخن او موج می زد(۳) و در سوی دیگر مولانایی قرار داشت که بی تردید از شاد ترین روان های دنیا بود و همه، سخن از وصال و معشوقی می گفت(۴) و از سر طربناکی و فرح زادگی(۵) به ریختن خون غم برخواسته بود. (۶)
آرش نراقی در تعریف غم و شادی نوشته است : « غم و شادی عبارت است از واکنش روح انسان در نسبت با دنیا یا به بیان درست تر، حالی که روح انسان در نسبت با متاع می یابد». ( ۷)اگر این تعریف را درست بدانیم، و نیز با فیلسوفان اگزیستانسیالیست همدلی داشته باشیم که غم و شادی و اضطراب و دلهره و … از احوالات همه ی آدمیان است، در آن صورت می توان از این منظر به دیوان شاکه و خان مه سۊر نگریست و واکنش هایی از این دست را در اشعار آنها یافت.
به این ابیات سرخوشانه ی خان مه سۊر که دراستقبال از فرا رسیدن بهار سروده شده اند بنگرید :
فەسڵ نەو بەهار چۊ کیەنی نۊره
ئێ نۊره له تێوڵ موفڵلسان دۊره
وەهار وەو خەێمه ێ رەنگا رەنگەوه
هەر مەلێ سازێ گرت وه چەنگەوه
وەهار هاتگه چۊ حاکم نوو
سیا درەخان کرد و سه وزه چوو
بوڵبوڵ له چەمەن، کەو له نساران
ئەو یەک مەچرن رەوزەێ وەهاران …
و نیز به این سروده ی شاکه که در ستایش زیبارویان است بنگرید :
گام گوڵ رێژ نەو خەرامان ، هەێ
قێ سەنزو دێز نەو وەهاران هەێ
زڵەی قەێ باڵ بەرز سوسەن خاڵان هەێ
سپاێ زوڵف شوڕ سەر سەواران هەێ
گەل گەل نازاران پێچ دان وه گەردەن
تووز باێ شەماڵ له رۊ خاڵ بەردەن …
دیوان شاکه و خان مه مەسۊر با این که دیوانی سراسر شادکامانه نیست ولی شادی های دنیوی را مشروع دانسته و توصیه می کند که این زندگانی کوتاه را نباید به غم گذراند :
ئەێ دنیا داران، ئەێ دنیا دووسان
دنیا دەورێگه چۊ شاڕوو ، بووسان
دنیا دەور دەورن، هەر مەیو مەردەن
هۊچ کەسێ دنیا ئەو سەر نەوەردەن
بااین همه ، در اشعار شاکه و خان مەسۊر تعریف روشنی از مسئله ی غم و شادی نشده است و به نظر می رسد که این دو مفهوم در همان معنای مصطلح و معمول به کار رفته اند در حالی که ما می دانیم در ادبیات و عرفان اسلامی از غم و شادی تعاریف متنوع و گاه متناقضی شده است و نیز برای غم و شادی انواع گوناگونی برشمرده اند مولانا شادی ناشی از مستی و افیون را نمی پذیرد و شادی راستین را شادی درونی می داند :
عارفان را شمع و شاهد نیست از بیرون خویش
خون انگوری نخورده باده شان هم خون خویش
(دیوان کبیر، غزل ۱۲۴۷)
و در حالی مولانا معتقد است که می باید شادمانه زیست زیرا در پس این گیتی دنیایی سراسر شادی است، (۸) که حکیم عمر خیام پند می دهد شادی کنید زیرا پس از مرگ دیگر فرصتی برای شادی کردن نیست. (۹) و در سوی دیگر سعدی اصولا غم و شادی را یکی می داند :
غم و شادی بر عارف چه تفاوت دارد
ساقیا باده بده شادی آن کاین غم از اوست
از شادی های دیوان شاکه و خان مەسۊر میتوان به زیبایی هایی طبیعت اشاره کرد، در بسیاری از ابیات این دو از این که در منطقه ای زیبا زندگی را می گذراند سرمست اند :
رەنگ رەنگ مەگرەوسێ هەر سوو لە کاوان
و ێنەێ عەروسێ دایوگ له باوان
شاکه سەر تیەتان وه خەیمەێ گوڵ بۊ
تڵسم تووفان زەلان باتڵ بۊ
دواێ رەنگاێ رەنگ وەهار هاسڵ بۊ
نازاری لەێلم چمان له دڵ بۊ
و نیز از دیدن زیبارویان :
سان سەر بەرز کورده ماڵان دیم
زڕەێ بان زوڵفی سوسەن خاڵان دیم
رمەێ مەشکەژەن قـۊلەێ خرووس دیم
چیت سوەێ مەێ تازه عەرووس دیم
زوڵێخا مەسان عشق وەرین دیم
شرین سفەتان خاڵ خاڵ چین دیم …
و از غم های شاکه و خان مەسۊر روزهای پیری شان است که توانشان را گرفته و دنیایشان را غم آلود کرده است :
هامسەران فانی هامسەران فانی
هـۊچ بەقا نەێرێ، ئێ زندەگانی
ئاخر پیر مەوی بەعد جوانی
تەوانت مەیوو وه ناتەوانی
وەختێ پیرییت ئاشکار مەیوو
عەیاڵ و ئەوڵاد لێد بێزار مەیوو
بااین همه ، اگر بزرگترین شادی شاکه آشنایی با خان مەسۊر بوده بی تردید بزرگ ترین اندوه او نیز مرگ خان مه مەسۊر می باشد :
وەهار گوڵ نەکەی وەهار گوڵ نەکەی
له باخ و بووسان هۊ هاسڵ نەکەی
دامانت له گوڵ داێم خالی بوو
مەرگ خان مەسۊر چـۊ له یاێت چوو؟
یاران یاوەران خاترم خەمه
دەنگ هاودەنگم لەێ ناوه کەمه
در پایان می توان به این جمع بندی رسید که بی تردید شاکه و خان مەسۊر انسانهایی شاد و سر مست بوده اند و بااین که در زندگی با مصائبی بزرگ نیز روبه رو بوده اند بااین همه هیچ پروایی نداشته اند که اینگونه سرمستانه آرزو کنند :
خودا بەێ وه پێد هەر روژ مینگەێ نوو
قارەێ کورپه وەرک شاقەێ کەو له کوو
خوەشاڵ وه خوەدان خوەش وه هاڵتان
سەوزه وه بێ‌خەوف تیایگه ماڵتان
تەمەناێ سەر چیت دووژ دەواران
ماچ کورپه دۊیەت مینگه نەواران
سیاماڵ خاسه خودا بەێ وه پیت
ساێ دار ئێڵاخ و دڵ خوەشی پاێ چیت
پانوشت :
یک ) مولانا و مسائل وجودی انسان، کمپانی زارع، مهدی، نشر نگاه معاصر، ۱۳۹۰
دو ) ترکت هوی لیلی و سعدی بمعزل
وعدت الی مصحوب اول منزل
( احیاء علوم الدین ص ـ ۱۲)
سه ) « یرجی ان ینزجریه فی آخر عمره مشحون بالتخویف بالله و الترغیب فی الآخره والتحذیر من الدنیا» ( احیاء علوم الدین ج ـ ۲)
چهار ) « منقول است از حضرت مولانا فرمودند : اغلب بزرگان سخن از فراق گفتند اما ما سخن همه از وصال گفتیم » ( مناقب العارفین، ج ۱ ، ص ۲۲۰)
پنج ) مادرم بخت بودست و پدرم جود و کرم
فرح بن فرح بن فرح بن فرحم
( دیوان کبیر، غزل ۱۶۳۸)
شش ) خون ما بر غم حرام و خون غم بر ما حلال
هر غمی کو گرد ما گردید شد در خون خویش
( دیوان کبیر، غزل ۱۲۴۷)
هفت ) آینه ی جان . نراقی، آرش، نشر نگاه معاصر، ۱۳۸۸
هشت ) همه دلها نگران عدم است
این عدم نیست که باغ ارم است
( مثنوی ، ۱ / ۱۸۹۲)
نه )چون عهده نمی شود کسی فردا را
حالی خویش دار ان دل پر سودا را
