لاێه‌لاێه‌ێ کوردی، به‌شێگ له فه‌رهه‌نگ و مێژووی کورده‌‌واریه ک بێگۆمان له سه‌رده‌م خوهێ دووپاتکه‌ر ده‌رد نۆستالژیکی و هه‌ست نه‌ته‌وایه‌تی و شوور و حماسه بۊیه ک وه داخه‌وه وه بوونه‌ێ پێشکه‌وتووئی و جێگیر بۊنه‌وه‌ێ تکنولۆژی، ئیسه له په‌راوێزه. ئه‌وه‌ێ ک تا ئیسه ئڕامان رووشنه‌و بۊیه؛ ئه‌وسه ک نه‌ته‌وه‌ێ کورد چ له سه‌ر ده‌م خێڵه‌کی و پاشایه‌تی و چ له سه‌ر ده‌م پێشکه‌وتووئی حه‌زێ له شێعر بۊیه و شێعر، به‌شێگ له ژیان ئی نه‌ته‌وه له ملێ بۊیه و زوورمه‌ێ قۆناخه‌یل ژیان پڕ له خوه‌شی و لێقه‌ومان گه‌ل کورد ده‌ربڕیه و نۊنه‌ر خۆشی و شائی یا ده‌رد و زه‌بر وسه‌ختێی بۊیه. وه واتاێگتر شێعر هۆنه‌رترین هۆنه‌ره ک له خزمه‌ت هه‌ست وبیر ئێ گه‌له بۊیه.
ک چاو له مێژووی ئه‌ده‌بی کورد بکه‌ینه‌و، زوورمه‌ێ هۆنه‌ر ره‌سه‌ن له ناو گه‌ل کورد؛ فۆلکلوره. ته‌نانه‌ت مووسیقا و ئاوازیش گرێده وه‌ر. ئمجا وه راسی ئڕامان رووشنه‌و نه‌یوه ک ده‌رهێنه‌ر ئی هه‌مگه فۆلکلوره ژن بۊیه یا پیا. وهڵام ئه‌وه‌ێ ک تۊیه‌نیمن بێ دو وسێ ئاماژه وه پێ بکه‌یمن ک ده‌سکار ئافره‌ت کورده، لاێه‌لاێه‌س. ئافره‌ت کورد وه دریژائی مێژوو، ئه‌ول ژیان هاوبه‌ش، وهڵام بێ به‌ش ژیاێه و‌‌ستۊن بته‌و ئه‌ده‌ب کورد بۊیه. ئهگهر بتوایم ئاورێگ له سه‌ر ئه‌ده‌ب کوردی بیه‌یمنه‌و وکارگه‌ری ئافره‌ت له بنیات نان ژیان وهۆنه‌ر کوردی نیشان بیه‌یمن، باسیگ دڕ و دریژه و له ده‌رفه‌ت ئی کۆرته باسه نییه وهڵام وه‌ک ئاماژه‌کردن تۊیه‌نیمن چه‌ن خاڵ سه‌ره‌کی رووشنه‌و بکه‌یمن :
۱– ئافره‌ت له ژیان خێڵه‌کی.
ئڕا فامین ئی گه‌په بایه‌س له خۆد وشهێ (ئافره‌ت) ورد بۊمنه‌و. ئهو سه‌رده‌مه ک عه‌ره‌ب وه ژن وه‌تێه (ضعیفه) و فارس وه‌تێه(زه‌ن) ک له وشهێ (جن وجنیک وجنیکا) وه ماناێ (جن) و وشهێ(جنده) ئڕا که‌نیز وهکار بردێه؛ کورد وشهێ (ئافره‌ت) له سه‌ر ژنه‌یل ناێه. له پێشوو و له سه‌رده‌م کۆن، مرۆڤ ئڕا گه‌وره‌ئی و خاوێنی و قودسیه‌ت نازناو درس کردێه وه‌ک: ئه‌هوورا مه‌زدا واته خوداێ زانا و مه‌زن. یا ئاناهیتا واته خوداێ ژیانه‌و و واران یا ئه‌ستێره واته هه‌میشه رووشن وپا به‌رجا یا ئافره‌ت ک(ئا) پێشگر نه‌فی و نه‌بوونه له وشهێ ئه‌ڤیستا و( فره‌ت) یا فه‌رهووت وه ماناێ فه‌رسووده ومیرایه ک سه‌رجه‌م بوودنه خۆڵقێنه‌ر یا خاڵق ک له زاری کرمانجی ئافراندن ههر وه ماناێ خۆلقاندنه وله یوونان کۆن خوداێگ بۊیه وه‌ناو (ئافروودیت). تۊیه‌نیم بۊشیم ئافره‌ت له ناو کورده‌واری پله و پایه‌ێگ بۊیه و م دژ وه ئی وتاره‌‌مه گ ژن کۆیله وبنده‌س بۊیه. ئهگهر سه‌ێر مێژووی بنیات نان (ته‌خت جه‌مشید) له ئێران بکه‌یم مێژوونۊسه‌یل و لێکۆڵێنه‌ره‌یل له سه‌ر ئی باوه‌ڕه‌نه ک مێعمار ته‌خت جه‌مشید ژنه‌یل بۊنه و پیایل کرێکار بۊنه. گاهس ئی په‌ند پێشنانه ک له ناو لوڕه‌گانا مه‌نێه ئاماژه وه‌ێ رووداوه بکه‌ێ ک اۊشێ : ژن به‌نناسه و مێره کارکه‌ر.
ئهگهر سه‌رجه‌م خودایل کۆن کوو بکه‌یمنه‌و، زوورمه‌ێیان ته‌ندیس ئافره‌تان بۊنه. هه‌روا ک وه‌تیمن (ئافره‌ت) پلهێگ کۆمه‌ڵایه‌تی بۊیه و ئی پله‌وپایه له ناو کورده‌واری باب بۊیه ته‌نانه‌ت ئڕا مه‌ڕ وماڵات وکار کشت وکاڵ. به‌سبار: له کار هێوه‌تکردن مه‌ڕ و ماڵات و شووانی ههر ئاژه‌ڵێگ پلهێگ داشتێه. وه واتاێگتر ره‌‌‌نگ وپووس ونێرو ما وته‌نانه‌ت ته‌مه‌ن ئاژه‌ڵ، له کار مه‌ڕداری گرینگه و ئڕا خوهێ سیستمێگ ناسێاره وه‌ک:
گوور: وه‌چکه مانگاێ ک ته‌مه‌نێ شه‌ش مانگه چ نێر بوو چ ما
نووما: گوور ما ک ته‌مه‌نێ یهکساڵه
زاوکه‌ڵ: گوور نێر یهکساڵه
نووشت: گوور ماێ یهکساڵه ک که‌ڵ گرتێه .
نووکه‌ڵ: گوور نێر یهکساڵه که ته‌وان که‌ڵ گرتن دێرێ.
مانگا: گوور ماێ دو ساڵه ک زاوزێ کردێه .
که‌ڵگا: گوور نێر دو ساڵه.
ئیسه بایمنه سه‌ر باس ئافره‌ت، له پله‌ێ یه‌کم (دۊیه‌ت) اۊشن. وه باوه‌ڕ م (دۊیه‌ت) باشترین وشه ئڕا کچه. کچ، که‌‌نیشک، که‌نیژ، که‌نیله و فره ناوتر وه‌ماناێ بنده‌س و کۆیله‌س و له وشهێ که‌نیز وه‌رگێڕ بۊیه. دۊیه‌ت له وشهێ (گۊیه‌ت) یا(گۊیه‌ته) وه‌ماناێ (بکارت) وه‌رگێڕ بۊیه و(دۊیه‌ت) وه ماناێ (باکره)س. دووائی ک شۊ کرد، بوودنه ژن ک له وشهێ (جن یان جنیک) وه‌رگێڕ بۊیه. ئهگهر ئی ژنه ئه‌رزدای خاسێگ داشتوو وه پێ اۊشن (سارا ژن) یا( کابانوو) یا(خانم ). وشهێ (خانم ) وه ماناێ خان مایه‌س. وه ههر وهها ئهگهر خانم له کار کۆمه‌ڵایه‌تی و ئه‌خڵاقی له پله‌ێ سه‌رترێگ بوودن ره‌سێده پله‌ێ ئافره‌ت واته خۆلقێنه‌ر وفه‌رمانده‌ر. وهڵام ئه‌وه‌ێ ک پێویسته ئاماژه وه پێ بکه‌یمن ئه‌وه‌سه ک کورد وه بوونه‌ێ بنده‌س که‌فتن و به‌‌ربڵاوی و نه‌بوون ده‌سه‌ڵات سیاسی و ده‌وڵه‌تی، فره له باوه‌ته‌گانێ له یه‌ک شێویاێه. وه واتاێگتر ئهو سیسته‌مه کۆمه‌ڵایه‌تیه ک ئڕا ژن دابین کریاسه، ئیسه نه‌‌مه‌نێه وهڵام ههر ئهو ناوگه‌له وسیسته‌مه ئڕا کار مه‌ڕداری و کشت وکاڵ مه‌نێه ئڕا یه‌گ ههر ئیسه‌یش کار مه‌ڕداری و کشت و کاڵ بۊیه‌سه یه‌کم پێشه‌ێ ژیان سه‌رده‌م کورد وکورد ناچاره ک ئی سیسته‌م و ناوه‌یله بپیه‌رێزێت وهۆی مانه‌وه‌ی ئی سیسته‌مه ههر ئه‌یه‌سه.
۲- ئافره‌ت له ژیان هۆنه‌ری .
هۆنه‌ر ته‌ندیسێگ له ئاواته‌گان ودڵخوازه‌گان مرۆڤه وسه‌رچاوه‌ێ ئی هۆنه‌ره، ره‌نگینی ودڵڕفینی وجووانییه. ک سه‌ێر(ریخت ناسی) ژن بکه‌یم خاوه‌ن گشتێانه. ئهگهر دان وه یه بێه‌یمن ک یه‌کم هۆنه‌ر، هۆنه‌ر وێنه‌کیشی بۊیه، نۆماد زوورمه‌ێ ته‌ندیسه‌گان ژن بۊیه وه ههر وهها ئهگهر هۆنه‌ر ئاواز هاتێه‌سه کایه، ئاواز دڵداری بۊیه ک ژن کارگه‌ری فره گه‌وراێگ له سهرێ داشتێه. ئهگهر شێعر له داڵگ پێا بۊیه ئڕا رازانن جووانی ژن بۊیه و تۊیه‌نیم بۊشیم یه‌کم شێعر ک له داڵگ بۊیه شێعر دڵداری بۊیه وه ههر وهها بێ دو و سێ یه‌کم شه‌ڕ جهان، شه‌ڕ هابیل و قابیل بۊیه ک له سه‌ر جووانی و دڵرفێنی ژن بۊیه.
جا بایمنه سه‌رباس لاێه‌لاێه ک م ئۊشم یه‌کم ئاواز دڵڕفین وپڕ وه سووز ئافره‌ت کورده و وه دڵنیائیه‌وه اۊشیم : پیا هۆنه‌ر ئاواز له ژن فێر بۊیه .
هه‌روا ک په‌ند پێشنانێگ اۊشێ :(خان له خانمه) واته ئهگهر خانێگ هه‌ڵکه‌فتێه یا گه‌وره پیاوێگ وه‌ناو بانگ بۊیه، له داوان گه‌وره ژنێگ په‌روه‌رده بۊیه.
به‌ڵگه‌نامه ئڕا ئی وتاره، ئاخێزگه‌ێ هۆنه‌ر ئاوازه ک بریته له : به‌یت مه‌شکه، گالووره، پایه‌مووری، موور، هووره و لاوه‌لاوه ک گشتێان وه دهنگ دڵڕفێن وپر وه‌هه‌ست ئافره‌تان خوه‌نریه‌ن. دهنگ سێحراوی ئافره‌ت له به‌زم (گالووره) له کات مه‌ڕ ومانگا دووشین، مانگاێ قه‌ڵه‌و وناوچه‌و ترش ئچۊنه ئارام که‌ێد ک رووژ وه رووژ شیره‌گه‌ێ فراوانتر بوودن. هه‌رئی دهنگ سێحراویه له به‌زم پایه‌مووری ک ئڕا گه‌وره پیاوان وگه‌وره ژنان ک کۆچی دووائی کردنه، وهها مرۆڤ دڵره‌ق وبێ هه‌ست خۆلیاو خوهێ که‌ێد ک بێ هه̈ولا خوڕه‌ێ ئرمێسێ تێد. یه هه‌لگه‌ردێدنه هه‌ست نازک و بیر هۆنه‌رمه‌ندا نه‌ێ ئافره‌ت کورد. ئمجا چۊ تۊیه‌نیم نه‌ۊ شیم ئافره‌ت خۆڵقێنه‌ر هونه‌ر ئاواز نییه؟؟
م له سه‌ر ئی باوه‌ڕه‌مه ک هۆنه‌ر ئاواز ئافره‌تان ئهو سه‌رده‌مه ره‌سیه ئهو په‌ڕ په‌ڕه سه‌نن و وه ناو بانگ بۊن ک ئافره‌ت له پله‌ێ خودائی و فه‌رمانده‌ری که‌فته پله‌ێ کۆیله‌تی ومه‌ڕ وماڵات وه خێوکردن ک هاو کاته ئه‌ول هۊر و راێ پیاوسالاری و فئودالیته له کۆمه‌ڵگاێ کورده‌واری و ئافره‌ت کورد ئڕا ئه‌وه گ ئه‌رزدای خاسێگ بیاشتوو ده‌س کرده بنیات نان ئاواز دڵڕفێن. چ وه شێوه‌ێ (گالووره) و(به‌ێت مه‌شکه) و(پاێه‌مووری) یا وه شێوه‌ێ (لاێه‌لاێه) ک وه راسی چه‌رمه‌سه‌ری ژیان خوهێ تێا نیشان ده‌ێ. جا ئهگهر بۊشیم (لاێه‌لاێه) ده‌رد نۆستالژیکی ئافره‌ت کورده ک ئڕا مێژوو اۊشێد وه هه‌ڵه نه‌چیمنه. وه‌ێ بوونه‌وه وشهێ (نۆستالژیک) ئڕاێ دابین که‌م چۊنکه ده‌رد نۆستالژیک تۊیه‌نێ دۊر که‌فتنه‌وه له پله‌و پایه‌ێ کۆمه‌ڵایه‌تی و دۊر که‌فتنه‌وه له نیشتمان و مێژوو و فه‌رهه‌نگ و که‌سایه‌تیش له خوهێ بگرێت. به‌ڵگه‌نامه ئڕا ئی وتاره لاێه‌لاێه‌ێ ئافره‌ت کورده ئڕا کوورپه‌ێ خوهێ. سه‌ێر ئی دێره بکه‌ن:
نه تریتاوی نه تیرمه خاسه ئهتڵهسی بارن، کار به‌تلیسه
تریتاوی جوورێ پارچه‌ێ زه‌ڕبافه و تیرمه‌یش جووره پارچه‌یه‌کی به‌نه‌وشه ههر وهها ئهتڵهسی ک پارچه‌یه‌کی ئه‌و‌نه وه کڵک نییه وهڵام ئافره‌ت کورد له مه‌ڵوه‌ن زه‌نگنه خاس زانێ له سه‌رده‌م سه‌فه‌ویه‌گان عه‌شیره‌ت زه‌نگنه له (زه‌نقڕ) واته ئهو شوونه ک زه‌نگنه قڕان که‌فته ناوێ ک نزیک وه شار که‌رکووکه و به‌شێگ وه‌ره و ئێران کۆچبه‌ر بوون و به‌شێگ تر وه‌ره‌و جه‌زیره بتلیس. یا ههر ئی ئافره‌ته هه‌ست وه مه‌ڵوه‌ن خوهێ که‌ێد و اۊشێ :
دار بێشکه‌گه‌د دار خڕنووکه خوازمه‌نی که‌رد پاشاێ که‌رکووکه
خڕنووک یا خڕنووق یه‌کێگ له سه‌مه‌ره‌گان دار مازووه هه‌روا ک‌‌زانین دار مازوو ههفت سه‌مه‌ر گرێ ک خڕنووک وه قه‌د گوێزێگه و ئاردێگ قاوه‌ی له خوهێ گرێ ک ئڕا ساڕێژ زام له له‌ش خاسه وئه‌و داره له مه‌ڵوه‌ن (هه‌‌ره‌سه‌م) و(مه‌‌‌سۊری) له کرماشان به‌رفه‌راوانه و قه‌ت له ناوچه‌ێ که‌رکووک وه ده‌س نیه‌که‌فێ. اۊشن ئی دێڕه شێعره له حافز (شاعێر وه ناو بانگ ئێران) هه‌‌فتاد ته‌فسیر له سهرێ نۊسریایه ک اۊشێ :
آن تلخ وش که صوفی ام الخبائثش خواند
اشهی لنا و اهلا من قبله العذارا
ئهگهر حافز له سه‌رده‌م پیاوسالاری ژیاوه، ئهگهر له ماوه‌ێ ته‌مه‌نێ له سۆچ ماڵه‌گه‌ێ دانیشتیه و چه‌رمه‌سه‌ری خه‌ڵک ئهو سه‌رده‌مه ک هاوکات ئه‌ول هێرش مۆغوڵه‌گان بۊیه له وه‌ر چاوێ نه‌یوه وده‌ێان که‌نیز وپاکار داشتێه وته‌نیا ئڕا خۆشگۆزه‌رانی عه‌زه‌ڵ وه‌تێه، ئافره‌ت زه‌نگنه ئاوه‌ها ده‌رد خوهێ وه‌تێه چه‌ن جووره ته‌فسیر تۊیه‌نیمن له سهرێ بنۊسیمَن؟ یا وه چ به‌راوردێگ هه‌ڵسنگنیمن؟ حافز سه‌واد داشتێه که‌نیز و نه‌وکه‌ر داشتێه خوهێ بازه‌رگان بۊیه و وه ساکاری وڵاته‌یل گه‌ردیه، قه‌ت له شێعره‌گانێ تاکه به‌یتێک وه دی نیه‌کرێد ک له هێرش مۆغوڵ و چه‌رمه‌سه‌ری خه‌ڵک باس بکه‌ێد. ئافره‌ت کورد له‌و سه‌رده‌مه سه‌واد نێاشتێه وهڵام هه‌ست پڕ سۆز داشتێه، خاس زانسێه پارچه پارچه بۊن چ لێقه‌ومان دڵته‌زنێگه،هه‌وڵ داێه ک ناوه‌گان و شوونه‌گان و ده‌رده‌گان نه‌فه‌وتێ. خاس زانسێه بتلیس ها له کووره، که‌رکووک چۊنه، هه‌ولێر و بۆکان چه ها له تێ:
کـوڕه‌گـه‌م چـیـیه وه شـار بـۆکـان تـا شـاڵ بـاوه‌رێ پـه‌ری ده‌زۊران
کـوڕه‌گـه‌م چـیـیه وه شـار هـه‌ولێر گـوڵاو باوه‌رێ ژن پێ بکه‌ێ سۊر
قه‌سر و خانه‌قین،خۆرماڵ و بهدرات گشتێ وه قوربان ئاڵی سه‌ر گوونات
بهدرات مه‌به‌ست شار به‌دره یان (به‌ێره)یه ک له کوردستان ئه‌ودیویش شار به‌دره و ئاوای (به‌ێره‌ی) و(به‌ێرگرد) هه‌س. به‌دره یان(به‌ێره) ناو هووزێگه له کورده‌یل ک عه‌لی سێدوگۆران ئۊشێ : ئی ناوه له ناو ئه‌میر لوڕستان ک (به‌دره‌دین مه‌سعوود) بۊیه هاتێه وماوه‌ێ فره‌ێگ له‌ێ پارێزگا خاوه‌ن ده‌سه‌ڵات بۊیه.
سه‌ێره ئڕا به‌دره؟! شاعێر ئی شێعره ئڕا ناو شاره‌گان و مێژوویان دۆپیه‌ک که‌ێد؟ جا چ هه‌ره‌چێ وه کوورپه‌گه‌یه‌و دێرێ؟ جگه له هه‌ست کوردایه‌تی و نیشتمانپه‌روه‌ری؟
یانه‌گشتێ نیشان ده‌ێد ک ئافره‌ت کورد زانائی و شاره‌زائی داشتێه ههرسهێ سه‌واد خوه‌نین ونۊسین نێاشتێه؛له ریتم ومووسیقی ده‌س بانێگ داشتێه و تۊیه‌نسێه مووسیقا و ئیماژ ئامێته بکه‌ێد ووه‌کوو چێرۆک نۊس ته‌وانا گشتێان پێکه‌‌وه بخوڵقنێ. جارێگ کووڕپه‌ێ خوهێ لاونێ و اۊشێ :
کوورپه‌گه‌‌م خه‌فتێه چۊ خه‌رمان گوڵ په‌نجه‌ێ شمشاڵێ ناسه بان دڵ
جارێگیش به‌ێدنه‌ێ دۆنیاێ راسی و که‌ێدنه‌ێ قاره‌مان چێرۆک خوهێ :
کوڕه‌م هاوه کووڵ میل مه‌سه‌وه به‌غدا چۊ لیموو داد وه ده‌سه‌وه
میل لانه‌ماێ ئه‌سپ که‌هه‌ره ک اۊشن هیچ کاتێگ رام نیه‌ود. وه سه‌ر ئی هه‌مگه‌وا لاێه‌لاێه دۆنیاێگ له هه‌ست و بیر وراسی وخوه‌شی ولێقه‌ومانه و وه‌کوو پێوستیه‌ک ئڕا ئافره‌ت کورد پارێزراوه و ره‌سیه‌سه داڵگه‌یل داهاتوو.
وه واتاێگتر لاێه‌لاێه ته‌نیا ئڕا مناڵ کوڕ نه‌ۊ یه، ئی به‌رهه‌م جووانه بایه‌س دریژه بێاشتوو وبوودنه رفرنس و پرنسیپێگ ئڕا مناڵه‌یل. وه‌ێ بوونه‌وه ئافره‌ت کورد، مهکتۆخانه داناێه و چه‌ن به‌زم جووان ئڕا مناڵ دۊیه‌ت ساز کردێه و هۊرده هۊرده په‌روه‌رده‌ێ کردێه ک دریژه وه ئی هۆنه‌ره بێه‌ێد. ئافره‌ت کورد لێوا دۊیه‌ت خوهێ لاونێ:
لۊته‌وانه‌ێ زه‌رد، لۊت له‌رانه‌وه زام کۊیه‌نه و نوو، گشت کولانه‌وه
حه‌سره‌ت بکیشن پاشاهات له دۊر دۊیهتهم ره‌نگین بۊ، ئمروو که‌ێدن سۊر
سه‌وزه وه قوربان خاڵ ماویت بام خوه‌م وه جڵه‌وکیش رێ سنجاویت بام
گووشپاره‌ێ گووشد دانه‌ی فه‌ره‌نگه وه گووران نه‌چی، گووران چه‌و ته‌نگه
خانه‌قین گیریاس، مـه‌‌نـه‌لی وازه شه‌ۊیه‌گه‌ێ دۊیهتهم ها له مه‌غازه
شه‌ۊ ئڕاد بۊرنم له تووک پیاز شاگرد له به‌غدا خه‌یات وه شیراز
داره‌گه‌ێ وه‌ر ماڵ چل چه‌قوو دێرێ بۊشنه خان دۊیهتهم ده‌زۊران دێرێ
دار بێـشکه‌گه‌ێ دار خڕنووکه خوازمه‌نیکه‌رێ پاشاێ که‌رکووکه
وه‌فداێ ده‌مد بام،ده‌م خوو ده‌م نیه له نوقڵ و نه‌وات هۊچێ که‌م نییه
زه‌ڕ وه پاێ ستۊن سه‌نگ بتاونوو خـه‌ڵات خـانـان هـه‌ر وه وه‌رد بـوو
سایه‌ێ ئێمامان له بان سه‌رد بوو
و هتد….
له‌سایه‌ێ لێوا باێخ دانه‌وه‌ێگ مناڵ دۊیه‌ت ره‌مز و راز لاێه‌لاێه خوه‌نین فێر بوود و ههر له میرمناڵیه‌وه ئه‌زموون خوهێ ده‌ێده وله وه‌خت وبێ وه‌خت لاێه‌لاێه ئڕا براێ خوهێ که‌ێد ک:
ماشینێ هاتێه پـڕێ قـورووشـه بـراگـه‌م هـا لـه‌تێ مێخـه‌ک فـرووشه
ماشینێ هاتێه وه‌ره‌گه‌ێ سه‌وزه بـراگـه‌م هـا لــه‌تێ ره‌ئـیـس هـووزه
ماشێنێ هاتێه پڕێ ته‌‌خته چوو براگه‌م ها له‌تێ وه‌ره‌و مه‌شه‌د چوو
رێه‌گه‌ێ کرماشان بتاشم وه چوو ئـڕا‌ێ بـراگـه‌م هـه‌ر باێدو بچوو
رێه‌گه‌ێ کرماشان بخه‌م له کونجی براگه‌م ها ئه‌وره سێول نارنجی
داره‌گـه‌ێ وه‌ر مـاڵ شـنـه شـنـێه بۊشـنـه بـراگـه‌م وه‌خـت ژنـێه
شێوه‌ێ لاوه‌لاوه له لاێ دۊیه‌ته‌یل ئازه‌و وه جارێ گۊیه‌ڕیه‌ێد وپڕ له هه‌ست و حماسه ودلێریه وبراێ خوه‌ێان کل که‌نه شه‌ڕ کردن ئه‌ول دۆژمنه‌یل و چالاکییان تاقی که‌ن و اۊشن :
بـراگـه‌م هـاوه کووڵ میل مه‌سه‌وه بـه‌غـدا چۊ لـیـمـوو داد وه ده‌سـه‌وه
بـراگـه‌م هـاوه کووڵ که‌‌‌رگه‌ده‌نه‌وه ئــه‌ســیـر ئـێـران لــه رووم سـه‌نـده‌وه
بـراگـه‌م هـاوه کووڵ که‌‌ڵه‌شێره‌وه گل مه‌خوه‌ێ وه ناهیه‌ێ گه‌رمه‌سێره‌وه
لـاوه‌لـاوه‌گـه‌م لـاوه‌م یــارد بــوو خــوداێ بــان ســه‌ر نــگــا دارد بــوو
له به‌‌‌رزی باڵاێ له ته‌‌نگی که‌وشێ شـه‌مـاڵ مـه‌‌‌شـانـوو بـاڵاێ بێ خه‌وشێ
هه‌م ماڵ وهه‌م مین، هه‌م مه‌کانمی مــه‌تــاێ ر‌‌نـگـاوڕه‌نــگ هــزار دانـه‌مـی
لێره پرسیارێگ دێته ئارا و ئه‌وه‌یش ئه‌وه‌سه ک لاێه‌لاێه ته‌نیا یه‌ێ به‌زمه ک دریژه دێرێ یا نه؟
راسیه‌گه‌ێ یه‌سه ک هونه‌ر ئاواز له‌و کاته‌وه ک تێکه‌ڵاو مووزیک بۊیه گۆڕانکاری فره‌ێگ تێا ر‌ۊ داێه ههرسهێ ک وه بێ هاوکاری مووزیکیش ئاواز ئڕا خوهێ چه‌ن شێوه‌ێ خوه‌نین داشتێه وهڵام ئاواز لاێه‌لاێه ههر له بنه‌ڕه‌ته‌وه دۆ جووره خوه‌نین له سهرێ بۊیه ک ئه‌وه‌یش هه‌لگه‌ردێده‌و وه نه‌‌وعیه‌تی شێعره‌گان. وه واتاێگتر لاێه‌لاێه دۆ به‌زم داشتێه یه‌کم ئهو به‌زمه ک ئڕا وه خاو کردن و لاوانن کوورپه وه‌تریاسه ک چه‌ن بڕکه‌ئیه و ریتم خاوێگ دێرێ و شێوه‌ێ تر ریتم گورجانه‌و تێکه‌ڵ وه جم جول دێرێ ک ئڕا له خاو ههڵسانن و وریا کردن بۊیه بنوو‌ڕنه ئی چه‌ن دێڕه:
ماڵه‌یله‌گه ماڵدان ئاوا کامدان کوڕه‌م گرینه زاوا
یا:
ماڵه‌یله‌گه‌ێ وه‌ر و پوشت وێژنگ بارن ئڕاێ گوشت
ته‌نیا کوڕم که‌ڵێ کوشت
یا:
کوڕم کوڕ کوڕانه هه‌سه‌ڵ له دار بڕانه
دۊیه‌ت وه فیکه چڕانه
ریتم خوه‌نین ئیجووره لاێه‌لاێه‌ێگ وه تاقی ئڕا لاوانن نییه به‌‌ڵکم گورج وگوڵ کردنه‌وه‌ێ کوورپه‌س ئڕا له خه‌و ههڵسانن و وریا کردن. ته‌نانه‌ت ئی شێوه له لاێه‌لاێه وه‌ک په‌خشان دریژه دێرێ و ئڕا خوهێ چێرۆکێگ دپیه‌که‌و که‌ێد وه‌کوو:
ده‌ردت که‌فتێه له هازم هـه‌‌فت ژن ئـڕاد بـخوازم
یه‌کێ به‌‌گله‌ربه‌گی بـوو یه‌کێ هووماێ په‌ری بوو
یـهکێ دڕێ له گووشـێ یـهکـێ مـانـگـا بـدووشـێ
یــه‌کــێ نــازار بــاوان یـهکێ کوورپـه لـه داوان
یه‌کێ چه‌رمێ ده‌س ئه‌ولس یـهکـێ کـوور پـه‌تـگ رس
نموونه‌ێ ئی چێرۆکه شێعر له لاین داڵگه‌یل سه‌رده‌شت لێواسه :
رۆڵــه بـژیـم بـمـیـنم حـه‌وت ژنـانـت بـۆدێـنم
یه‌کیان تورکی ته‌ماشا یه‌کـیان دوخته‌ری پاشا
یه‌کیان نه‌رمی نێو نوێنێ یـه‌کـیان نـانـی بته‌پێنێ
یه‌ک ههر ئاو بۆ بێنێ یه‌ک ههر مه‌شکه‌‌ی بژێنێ
یا داڵگه‌یل سنه‌ئی ئی چێرۆکه لێوا اۊشن :
رۆڵه ههفت ژنێ بۆ بخوازم یـهکێ بـه‌گله‌ربه‌گی بوو
یـهکێ دوخت خانله‌ری بوو یه‌کێ ئیسمی په‌ری بوو
یـهکێ دۆڕ بـوو له گووشه یـهکـێ مـانـگا بـدووشه
یـهکـێ قـالـی بـبـافـه یـهکێ خـه‌سێوره مه‌وافه
یا داڵگه‌یل مه‌ریوانی ئڕا وریا کردن کوورپه‌گه‌یان اۊشن :
ههر کهس هه‌سی له‌م وێنه خوا گیان تۆ لێی مه‌سێنه
ههر کهس نیه‌سی له‌م وێنه خوا گیان تۆپێی بنوێنه
قوربانت بم هه‌میشه گه‌رده‌ن گوڵاوی شیشه
خوا بمکا به‌تووتی قه‌پێ بگرم له لووتی
هه‌توول هات هه‌توول چوو هه‌توول گوڵی عه‌مبه‌ر بوو
شێوه‌ێگتر له لاێه‌لاێه، وهکار بردن وشهێ ریتیمکه. واته داڵگ کورد وه شێوه‌ێگ ریک وپیک وجووان ته‌نیا ئه‌ول وشه گه‌مه‌‌که‌ێد. وه‌کوو:
خش خش خش نه‌رمه یه چۊهاتیه وه‌ێ گه‌رمه
ده‌ردت وه‌بان ئی سه‌رمه
نانت نه‌ۊ ، ئاوت نه‌ۊ کاڵێ له باوانت نه‌ۊ
خه‌پڵه خه‌پانێ گردگه ده‌م له مه‌مانێ گردگه
خه‌پڵه خه‌پانێ خوه‌مانه نیه‌مه‌ێ وه ده‌س بێگانه
نموونه‌ی ئی شێوه لاێه‌لاێه له سنه لێواسه:
خه‌په نان خه‌په دوو خه‌په پڵاوی عه‌نبه‌ر بوو
کش کش کش وه باڵای تۆ تۆپی زه‌ری که‌وای تۆ
نینی نینی نیگه‌ڵه کوڕه‌که‌م فێرێ باخه‌ڵه
یا داڵگێگ ئڕاێ دۊیه‌ته‌گه‌ێ اۊشێ :
خش خش خش،خش پیلانه کچمان خه‌ڵکی گه‌یلانه
وه‌ی وه‌ی وه‌ی وه‌ی به‌ڕێزه کچمان خه‌ڵکی ته‌ورێزه
به‌ھ به‌ھ به‌ھ به‌ھ چ جوانه کچمان خه‌ڵکی تارانه
چ جووان و ورد و مرده کچمان جوان و کورده
وه هه‌‌رحاڵ لاێه‌لاێه بریتیه له مه‌‌کتۆخانه‌ێگ ک ماموستاێ ئی مهکتۆخانه نه ته‌نیا شاره‌زاێ شێعر و مووسیقیه، به‌‌ڵکم وێنه‌کیش ته‌ڕده‌سێگه وزمانه‌وان ته‌‌‌ڕزووانێگه ک شانۆگه‌ری زانێ وخوێند‌‌وار خوهێ له دۆنیاێ بێده‌نگی و کڕ ومات به‌ێدنه دۆنیاێ پڕ له خوه‌شی و مرۆڤایه‌تی.
لە کتاو زەڕینە و سیمینە
سڵام و سپاس ئەڕا خزمەتەیل گەوراتان وە کوردسان، پرسیارێگ دیریم ئەڕا وەجای لایە لایە نۊسن لاێە لاێە، مەگەر ێ حەرف دەنگدارێگ نییە ئەڕا وەجای حەرف نیمە دەنگدار ی دنۆسنەی. یا مەسەڵەن: شارەزاێ وەجای شارەزای. دوبارە مەمنوون.