سیروان تنها نیست…/ فرید ضیایی

فرید ضیایی  :کارشناس سدسازی ، کارشناس ارشد مدیریت پروژه

سیروان هزاران سال است که می خروشد و طراوت و زندگی را به کردهای سرافراز این سرزمین می بخشد و این مردم بزرگ نیز با سرشت طبیعت دوست شان، توانسته اند مونس های قدردانی برای این موهبت حیات بخش الهی باشند.

در طول قرنهای گذشته هیچ کس نتوانسته این رفاقت دیرینه و پربرکت را به هم بزند، پاکان و عارفان بزرگی از ادیان و عقاید گوناگون از زرتشتیانگرفته تا اهل حق و مسلمانان، افتخار همزیستی خود را به سیروان ارزانی داشته اند و همواره سیروان نیز از داشتن این چنین همدمان والامقامی به خود بالیده است.

اما چند صباحی است قصد آن کرده اند که :

ابتدا کانی بل را به بهانه احداث سد داریان زیر بار ارتفاع ۱۰۹ متر آب دریاچه مصنوعی خودساخته، خفه­کنند و سپس مسیر چند هزار ساله سیروان را کج، و آنگاه کوچ اجباری به دشتهای گرمسیری را به او تحمیل کنند.

در این گفتار پس از مقدمه فوق، سعی بر آن است که برای خرد ورزان، مستدل توضیح داده شود که بهره برداری از پروژه های: سد داریان ، سد هیروی و همچنین تونل۵۰ کیلومتری نوسود که خود بخشی از طرح بزرگتری برای انتقال آب به مناطق گرمسیری می باشد، موجب پدید آمدن یک فاجعه زیست محیطی در حوضه آبریز سیروان خواهد شد.

لذا در این نوشتار به ترتیب ذیل، مطالب ارائه می شود :

الف – معرفی کانی ­بل

ب – بررسی چگونگی نابود شدن کانی­بل با آبگیری کامل سد داریان

ج – معرفی حوضه آبریز سیروان

د – طرح تامین آب برای دشتهای گرمسیری با انتقال از سیروان

ه – پیامدهای زیست محیطی و تغییرات اکوسیستمی انتقال آب از حوضه آبریز سیروان

و – توجیه اقتصادی عدم بهره برداری از سدهای داریان ، هیروی و تونل انتقال آب نوسود

ز – و سخن آخر اینکه : خردمندانه تصمیم بگیریم.

الف – معرفی کانی بل

کانی بل که در زبان بابلیان به معنای خدای آبها ست، چشمه‌ای طبیعی است که جایگاه آن در دو کیلومتری روستای هجیج (از توابع شهرستان پاوه) و در فاصله کمی از رودخانه سیروان واقع شده است و آب آن پس از خروج از دل کوه، تشکیل آبشاری داده و به رودخانه سیروان می‌ریزد.

دبی متوسط این چشمه پر آب حدود ۴۰۰۰ لیتر در ثانیه و آورد سالانه آن حدود ۱۵۰ میلیون مترمکعب آب شرب با کیفیت خیلی بالا است.

کانی بل بزرگ ترین چشمه کارستی خاورمیانه می باشد.(به پدیده خوردگی و انحلال توده سنگهای کربناته، کارست گفته می شود)

نتیجه یک مقاله با موضوع “تحلیلی بر کیفیت آب های معدنی بطری شده در ایران” ارائه شده در دومین همایش تخصصی مهندسی محیط زیست در سال ۱۳۸۷ نشان می دهد پس از آزمایش تمامی آب معدنی های بطری شده موجود در بازار ایران، مشخص شده که آب معدنی کانی بل از نظر ترکیبات شیمیایی بهترین کیفیت را برای شرب دارد و بیشترین پارامترهای مورد سنجش را بر روی برچسب دارد.

پارامترهای کیفی حاصل از نتیجه آزمایش صورت گرفته بر روی آب این چشمه نشان می دهد :

میزان برخی از عناصری که برای بدن انسان ضرر دارد در این آب معادل صفر (ازجمله: آرسنیک، نیترات،نیکل،سرب، آمونیاک و …) و میزان اکسیژن آن معادل ۱۵ میلی گرم بر لیتر می باشد۰

لذا با لحاظ کردن دیگر پارامترهای کیفی آب کانی بل، نتایج ذیل حاصل می گردد:

• طبق دیاگرام شولر، کیفیت این آب در بهترین رده از رده بندی های آن دیاگرام برای آشامیدن قرار می گیرد.
• طبق استانداردهای سازمان بهداشت جهانیWHO، سازمان محیط زیست آمریکا USEPA، اروپا و کانادا، کیفیت این آب در بهترین رده از رده بندی های آن استانداردها تعریف می شود.

ب – بررسی چگونگی از بین رفتن کانی بل با آبگیری سد داریان

تراز نرمال سد داریان ۸۲۶ متر و در مواقع سیلابی تا ۸۳۹ متر از سطح دریای آزاد می باشد.

تراز بستر سد در محل رودخانه ۶۸۴ متر از سطح دریای آزاد است.

کانی بل در فاصله چهار و نیم کیلومتری بالادست سد داریان و کناره راست رودخانه سیروان قرار دارد و رقوم خروجی کانی بل ۷۱۷ متر از سطح دریای آزاد می باشد(در حالت طبیعی، و قبل از انجام عملیات اجرایی بر روی این چشمه)

لذا با آبگیری کامل سد داریان در تراز نرمال، کانی بل در زیر فشار آب دریاچه به ارتفاع ۱۰۹ متر و در زمان سیلاب تا ۱۲۲ متر ناپدید می شود و آب زلال و با کیفیت بسیار عالی آشامیدنی آن در آب دریاچه حل می شود تا در قالب انتقال آب سیروان جهت مصارف کشاورزی به دشتهای گرمسیری منتقل شود.(قابل ذکر است طبق گفته وزیر نیرو، هزینه استحصال و تصفیه آب آشامیدنی ده برابر آب کشاورزی است).

همچنین ارقام بالا نشان می دهد، رقوم خروجی کانی بل(در حالت طبیعی) ۳۳ متر بالاتر از بستر سد داریان می باشد، یعنی ارتفاع لازم برای رسیدن آب دریاچه به رقوم خروجی کانی بل (در حالت طبیعی و قبلی آن)، از زمان شروع آب گیری(۲/۹/۹۴)، معادل ۳۳ متر می باشد.

البته در زمان اجرای سد داریان، و در پی فشار افکار عمومی و تلاش فعالان محیط زیست، طرحی با عنوان نجات بخشی چشمه بل از سوی مشاور و کارفرما مطرح گردید، که در ابتدای کار ۵ گزینه بررسی اولیه گردید و در نتیجه ۳ گزینه آن بهدلیل عدم قطعیت های فنی و اقتصادی و یا پر هزینه بودن کنار گذاشته شدند و در نهایت ۲ گزینه ذیل مناسب جهت مطالعات بیشتر تشخیص داده شد:

• شناسایی مسیر چشمه در ترازهای بالاتر از دریاچه و خروج ثقلی آب.
• شناسایی مسیر چشمه و انتقال آب چشمه به تراز بالاتر از دریاچه سد داریان از مجرای اصلی.

لذا مجریان طرح، ابتدا، گزینه ۱ را با فرض قابلیت کشف مسیر اصلی جریان در تراز بالاتر از مخزن سد داریان به اجرا گذاشتند و امیدوار بودند که با احداث تونل و قطع جریان چشمه، آب به صورت ثقلی در تراز بالاتر از ۸۳۶ تخلیه خواهد شد و در نتیجه هیچ گونه اختلاطی فی مابین آب مخزن سد و آب کانی بل پیش نمی آید.

لذا در تراز ۸۳۶ یک گالری به طول ۲۲۰ متر جهت بررسی های ژئوفیزیکی احداث شد، اما شواهدی مبنی بر وجود جریان در ترازهای بالا ثبت نگردید.

بنابراین، استحصال آب کانی بل از طریق شناسایی مسیر چشمه در ترازهای بالاتر دریاچه و خروج ثقلی آب با شکست مواجه شد.

در نهایت، گزینه ۲ مورد استفاده واقع شد، لذا به منظور شناسایی مسیر جریان، آبخوان بل در تراز پایین، تحت مطالعات ژئوفیزیکی قرار گرفت که منجر به شناسایی مسیر جریان نگردید.

در نتیجه ثمربخش نبودن مطالعات غیرمستقیم در تراز پایین تر از خروجی چشمه، روشهای مستقیم (حفاری گمانه،گالری و شفت) استفاده گردید،لذا با گانه زنی های متعدد در نقاط اطراف چشمه و در عمق پایین تر از آن، مشخص گردید که مجرای جریان، دالانی است که به صورت سیفون به سمت کوه دربند ادامه پیدا می کند.

سپس با استفاده از لوله شفت، آب کانی بل را به صورت ثقلی (با کاهش شدید دبی) به میزان ۱۲۰ متر بالاتر از خروجی طبیعی قبلی آن، بالا آوردند و خروجی طبیعی چشمه پلاگ گردید.

با بررسی روند طرح علاج بخشی، نکات و مسائل ذیل قابل توجه می باشد:

• حفظ کانی بل و یا برنامه ریزی برای صدمه ندیدن این چشمه، در زمان مطالعات فاز ۰ تا ۲ سد داریان، مورد توجه و اهمیت قرار نگرفته و فقط در فاز ۳، یعنی در زمان ساخت سد داریان و با اصل حفظ سد داریان، اقدامات شتابزده ای در خصوص طرح نجات بخشی کانی بل انجام شده است.
• دبی آب چشمه در ناحیه خروجی جدید، که ۱۲۰ متر بالاتر از خروجی طبیعی قبلی آن می باشد، حداقل به میزان %۳۵ افت داشته است.
• با آبگیری سد داریان در تراز نرمال، فشار ناشی از ارتفاع آب دریاچه در مرز مشترک آن با دیواره سنگی آبخوان چشمه، حداقل معادل ۱۱بار و در زمان سیلابی تا ۱۲ بار می باشد.
• مسیر آبخوان چشمه به صورت کارستی می باشد.
• آیا توده سنگهای مشرف به دره رودخانه سیروان (حد فاصل دره و آبخوان چشمه) با وجود حداقل ۳ گسل شناسایی شده در آن محدوده و نیز عدم مطالعات کافی و جامع در آن محدوده و حتی با انجام تزریقهای صورت گرفته و ایجاد پرده آب بند، به طور کامل آب بند می باشد ؟

لذا با توجه به نکات فوق، این نگرانی ایجاد خواهد شد که با آبگیری کامل سد داریان، آب کانی بل که از کیفیت بسیار بالایی برخوردار است، با آب دریاچه که هم از املاح بیشتر و هم آلودگی های مختلفی برخوردار است به احتمال زیاد، آمیخته می شود و آنگاه است که کانی بل نابود می شود.

ج – معرفی حوضه آبریز سیروان

سیروان پنجمین رودخانه پرآب کشور می باشد و مهم‌ترین رودخانه ناحیه هورامان در کردستان است و مسیر نسبتاً طولانی و پرپیچ‌وخمی دارد.

سرچشمه رودخانه سیروان عمدتا از ارتفاعات زاگرس و به خصوص شاهو که سنبل کوههای غرب کشور است می باشد و از بهم پیوستن دو رودخانه گاوه رود و قشلاق پدید می آید و پس از پیوستن رودخانه های آزادرود و پاوه (در محدوده پل دوآب رودخانه سیروان) و طی حدود ۶ کیلومتر پس از آن، به نوار مرزی ایران و کردستان عراق وارد می شود، و سپس رودخانه های مره خیل ، لیله ، زمکان و کردی قاسمان نیز در ادامه مسیر بدان می پیوندند.

آورد سالیانه رودخانه سیروان بدون احتساب طرحهای بالادست، حدود ۳۰۰۰ میلیون مترمکعب می باشد که پس از کسر آب مصرفی در طرحهای بالادست سیروان (در قالب سدهای احداث شده ویا در حال اجرا، همچون سد های قشلاق،گاوشان،ژاوه،گاران،آزاد و… و نیز ایستگاههای پمپاژ) در ورودی محل سد داریان به ۱۶۵۰ میلیون متر مکعب تنزل می یابد و پس از محل سد داریان نیز، رودخانه پاوه رود با آورد سالیانه ۱۷۰ میلیون مترمکعب به آن اضافه می شود.

حواشی این رودخانه بسیار زیبا، و بستر و کناره‌های آن زیستگاه انواع حیوانات ، پرندگان و ماهیان است، همچنین محل رشد گونه های گیاهی و درختی منحصر بفردی می باشد.

د – طرح تامین آب برای دشتهای گرمسیری با انتقال از سیروان

با ایجاد سامانه ای از طریق احداث سد هیروی، سیستم آبگیر و در نهایت احداث تونل­نوسود وکانال ها و تونل های ادامه مسیر، بخش عمده ای از منابع آبی این حوضه به دشتهای گرمسیری انتقال می‌یابد.

بر این اساس بخش قابل توجهی از آب رودخانه سیروان، با احداث سد تنظیمی– انحرافی در نزدیکی روستای هیروی و از طریق تجهیزات آبگیری وارد تونل نوسود می‌شود و همچنین در مسیر تونل و از طریق هدایت قسمت عمده آورد آب رودخانه های مره خیل ، لیله ، زمکان و کردی قاسمان، در مجموع حداقل ۵۵۰ میلیون مترمکعب آب بوسیله تونل نوسود به سمت دشت های گرمسیری هدایت می شود.

تونل نوسود به عنوان بخش ابتدایی خط انتقال می باشد که طول آن در حدود ۵۰ کیلومتر است. ورودی تونل از لحاظ جغرافیایی در ۳۰ کیلومتری شهرستان پاوه و در مجاورت روستای هیروی و خروجی آن نیز در مجاورت روستای ازگله در ۶۰ کیلومتری شهرستان سرپل ذهاب قرار گرفته است.

روش اجرای تونل با استفاده از دستگاه‌TBM و با پوشش نهایی قطعات پیش‌ساخته می باشد.

ه – پیامدهای زیست محیطی و تغییرات اکوسیستمی انتقال آب از حوضه آبریز سیروان

انتقال سالانه حداقل ۵۵۰ میلیون مترمکعب آب از حوضه آبریز سیروان به دشتهای گرمسیری، موجب مسائل و فاجعه های زیست محیطی ذیل می گردد:

الف – با وجود مناطق و زمینهای کشاورزی و باغات مستعد در منطقه کردستان و همچنین کمبود شدید آب در شهرها و روستاهای حتی با شعاع فاصله کمتر از ۳۰ کیلومتر از آب کانی بل و سیروان، آیا هزینه فرصت از دست رفته ناشی از انتقال آب به دشت های گرمسیری با صرف هزاران میلیارد ریال محاسبه شده است؟

قابل ذکر است نگارنده مطلب به قرارداد پیمانکاری اجرای تونل نوسود دسترسی ندارد، ولی بر اساس قیمت روز، اجرای تونل با TBM و سگمنت گذاری در پروژه های مشابه برای هر کیلومتر حداقل ۱۵۰ میلیارد ریال می باشد، که با احتساب تونل ۵۰ کیلومتری هزینه به روز شده، فقط برای بخش تونل نوسود بالغ بر هفت هزار میلیارد ریال برآورد می گردد.

ب – تغییر مسیر آب به میزان حداقل ۵۵۰ میلیون مترمکعب و جلوگیری از ورود آن به کردستان عراق و مخزن سد دربندیخان موجب کاهش شدید ورودی آب به مخزن آن سد و به تبع، خشک شدن بسیاری از زمینهای آبی کشاورزی و باغات پایین دست آن خواهد شد و در نتیجه موجب تشدید پدیده ریزگردهای وارد شده به کشور از طریق مرزها می گردد. (معضل ورود ریزگردها از طریق مرزهای غربی و جنوب غرب کشور چند سالی است موجب مشکلات زیادی در بخش محیط زیست و حوزه سلامت مردم منطقه شده است.)

ج – انتقال میان حوضه ای آبها، موجب تغییرات اکوسیستمی منطقه می گردد و می تواند آثار زیانباری را در محیط زیست در پی داشته باشد.

و – توجیه اقتصادی عدم بهره برداری از سدهای داریان ، هیروی و تونل انتقال آب نوسود

افرادی هستند که حاضرند پول بیشتری پرداخت کنند تا آب مورد نظر خود را از منابع سالم، مانند چشمه و کوههای طبیعی دریافت کنند.

VOSS

قیمت هر بطری: ۳ دلار

آب معدنی واس در کشور نروژ و در شهری به همین نام تهیه می شود و به سرتاسر دنیا ارسال می شود.

ISKILDE

قیمت هر بطری: ۳ دلار

این آب معدنی در کشور دانمارک تهیه می شود.

ارزش جهانی آب کانی بل حتی اگر هیچ ارزش افزوده ای برای آن ایجاد نکنیم و صرفا” به صورت بسته بندی ساده صادر گردد، حداقل معادل نیم دلار برای هر لیتر می باشد.

چنانچه فقط %۵ از آب کانی بل (این چشمه، سالیانه به طور میانگین ۱۵۰ میلیارد لیتر دبی دارد)، بسته بندی و صادر شود، با احتساب هر لیتر نیم دلار، مبلغ حاصل از فروش سالانه بالغ بر ۳ میلیارد دلار می شود، یعنی بالغ بر ۱۰۰،۰۰۰،۰۰۰،۰۰۰،۰۰۰ ریال (معادل ۱۰ هزار میلیارد تومان)

سوال : مبلغ فوق موجب اشتغالزایی چند نفر می شود؟

ز – و سخن آخر اینکه : خردمندانه تصمیم بگیریم.

ادامه آبگیری سد داریان و انتقال آب از طریق سد هیروی و تونل نوسود، فاجعه ای مشابه سدگتوند را رقم خواهد زد.

درسد گتوند علی رغم هشدار کارشناسان مبنی بر عدم آبگیری سد گتوند، آبگیری آن در سال ۹۰ انجام گرفت و با صرف هزاران میلیارد ریال از منابع ملی، بزرگترین کارخانه شورابه سازی مصنوعی دنیا ساخته شد، صدها میلیون مترمکعب آب شیرین، به آب شور تبدیل شد، به صورتی که در لایه های پایین آب دریاچه سد گتوند، میزان شوری آب حداقل ۳ برابر خلیج فارس است.

آیا رکورد دیگری در راه است؟ یعنی سالانه ۱۵۰ میلیون مترمکعب از آب کانی بل، که با کیفیت ترین آب شرب ایران است، به آب کشاورزی تبدیل می شود؟

آیا به جای حل پدیده ریزگردها، این معضل تشدید می شود؟

با انتقال حداقل ۵۵۰ میلیون مترمکعب آب از حوضه آبریز سیروان، تغییر بزرگی در اکوسیستم پایین دست سد هیروی، رخ می دهد که از جمله، موجب کاهش شدید میزان آب ورودی به سد دربندیخان کردستان عراق و به تبع زمینهای پایاب آن می شود و حداقل دستاورد منفی این طرح در دراز مدت، تشدید پدیده ریزگردها در منطقه و بدتر شدن محیط زیست برای ساکنان منطقه غرب کشور می شود.

لذا، با توجه به موارد فوق الذکر بهتر است به جای تخریب محیط زیست، این ودیعه الهی، راهکارهای ذیل دنبال گردد:

الف- علی رغم شروع آبگیری سد داریان، با توجه به اختلاف ارتفاع ۳۳ متری خروجی طبیعی قبلی کانی بل نسبت به بستر رودخانه در محل سد، هنوز فرصت نجات واقعی کانی بل وجود دارد، لذا پیشنهاد می شود، هرچه سریعتر، دریچه تخلیه کننده تحتانی سد داریان باز شود و آبگیری سد داریان به صورت موقت متوقف گردد، تا بتوان با تشکیل یک تیم کارشناسی دارای دانش فنی کافی و جامع در رشته های متفاوت، فرصت سرمایه گذاری در زمینه های دیگر کانی بل را از جمله موارد ذیل بررسی کرد :

۱–مطالعات امکان سنجی فنی ، اقتصادی و زیست محیطی احداث یک یا چند کارخانه مدرن بسته بندی آب معدنی کانی بل به منظور صادرات، بر پایه درآمدزایی در سطح کلان و اشتغالزایی نیروهای مستعد و تحصیلکرده منطقه، انجام شود.

۲–مطالعات انتقال بخشی از آب کانی بل به روستاها و شهرهای اطراف که مشکل کم آبی دارند، انجام گیرد.

ب) مطالعات مدیریت منابع آب حوضه آبریز سیروان، به صورت جامع و یکپارچه توسط یک تیم کارشناسی متخصص و متعهد، بازنگری شود. که در این راستا پیشنهاد می شود، ادامه ساخت سامانه انتقال آب از طریق سد هیروی، تونل نوسود و کانالها و تونل های ادامه مسیر جهت انتقال آب به دشت های گرمسیری، تا مشخص شدن نتیجه مطالعات این تیم، به حالت تعلیق در آید .

سەرچەوە : سلام پاوە